درس خارج اصول آیت الله سبحانی

موضوع: خاتمه ی اصول /مسائل علم اجمالی /مسأله ی بیستم و بیست و یکم از مسائل علم إجمالي

در جلسات گذشته نوزده مسأله از مسائل علم إجمالي را بيان کردیم. در این جلسه به مسأله ی بیستم و بیست و یکم خواهیم پرداخت.

مسأله ی بیستم از مسائل علم إجمالي:

«إذا عَلِمَ أنّه تَرَکَ السَّجْدَة إمّا مِن الرَّكْعَةَ السّابقة أو مِن هذه الرَّكْعَة. فإنْ كان قبل الدّخول في التَشَهُّد أو قبل النّهوض على القيام أو في أثْناء النّهوض قبل الدّخول فيه وَجَبَ عليه العود إليها لِبَقاء المَحَلّ و لاشيءَ عليه لأنّه بالنّسبة على الرَّكْعَة السّابقة شکٌّ بعد التّجاوز المَحَلّ...[1] ».

اين مسأله مانند مسأله ی قبل (مسأله ی نوزدهم) است با یک تفاوت.

مسأله ی قبل این بود که یا سجده از رکعت سابق ترک شده و یا تَشَهّد این رکعت. ولی در این مسأله در هر دو طرف سجده هست. یعنی مکلّف علم إجمالي دارد با سجده از رکعت سابق را ترک کرده یا سجده ی همین رکعت‌ را ترک کرده.

در این مسأله پنج حالت متصوّر است‌ که‌ سه صورت و حالت آن مشخّص است.

حالات پنج گانه مسأله:

الف) قبل التَّشَهّد

ب) قبل النّهوض إلى القيام

ج) وسط النّهوض

د) دَخَلَ في التَّشَهُّد

ه) قام قياماً مستقلاً

سجده ی رکعت قبل خروج از محلّ است لذا قاعده ی تجاوز نسبت به آن جاریست ولی سجده ی رکعت فعلی شک در محلّ است و قاعده ی تجاوز نسبت به آن جاری نیست لذا باید سجده کند‌ در سه حالت اوّل.

سؤال: اگر این مسأله با مسأله ی قبل سنجیده شود، مرحوم سیّد یزدی (ره) در مسأله ی نوزدهم نهوض را خروج از محلّ دانست. ولی در مسأله ی ما نحن فیه نهوض را خروج از محلّ نمی داند.

امّا در دو حالت اخیر ایشان مانند مسأله ی قبل دو نظر می دهند:

۱. مضی: یعنی مکلّف اعتناء نمی کند و بعد از نماز سجده را قضاء می کند و سجده ی سَهْو را نیز بجا می آورد.

۲. مکلّف قیام را می شکند و بعد تدارک می کند. سجده را بجا می آورد و بر می خیزد و نمازش را ادامه می دهد و نماز را تمام می کند و بعد سجده ی رکعت قبل را قضاء می کند و بعد دو سجده ی سَهْو را بجا می آورد به دلیل احتمال ترک آن سجده ای که تدارک نکرده و دیگری به دلیل قیام زائد. و بعد نمازش را إعاده می کند.

به نظر ما نظر مرحوم سیّد یزدی (ره) در سه حالت نخست درست است.

اشکال به دو حالت اخیر مرحوم سیّد یزدی (ره): در دو حالت اخیر احتمال و نظر اوّل ایشان مبنی بر «یمضی» دارای اشکال است‌. زیرا این «یمضی» با قاعده ی تجاوز در تناقض است.

جواب مرحوم خویی (ره) به این اشکال: قضاء رکعت سابق فعلی نیست. امّا این یکی چون فعلی است قهراً قاعده ی تجاوز ا‌وّلی جاری نمی شود امّا قاعده ی تجاوز دومی جاری می شود لذا "یمضی" درست است. به عبارت دیگر این علم إجمالي مُنَجَّز نیست؛ چون یک طرف قاعده ی تجاوز جاری نیست.

مسأله ی بیست و یکم از مسائل علم إجمالي:

نکته: مرحوم سیّد یزدی (ره) در این مسأله در دو جا می خواهند بفرمایند علم إجمالي مؤثّر نيست. یعنی جلوی قاعده ی تجاوز را نمی گیرد:

الف) جایی که یک طرف علم إجمالي واجب است و یک طرف آن مستحبّ است. مثلاً مکلّف علم إجمالي دارد که یا در رکعت قبل سجده را ترک کرده یا در این رکعتی که در حال رکوع است قنوت را بجا نیاورده. در این فرض قاعده ی تجاوز را نسبت به سجده ی اوّل نمی گیرد. زیرا یک طرف مستحبّ است والزامی نیست.

ب) در جایی که یک طرف قابل قضاء باشد و طرف دیگر واجب است ولی قضاء ندارد. مثلاً مکلّف شک می کند یا سجده ی رکعت اوّل را ترک کرده یا «جَهْر» یا «إخفاء» را به نماز را در این قرائت ترک کرده.

نکته ی ادبی: در لُغت عرب «إخفاء» نداریم بلکه «مُخافة» داریم و در قرآن نیز چنین آمده.

نظر ما با نظر مرحوم سیّد یزدی (ره) در نکته ی دوم موافق است. امّا نسبت به نکته ی اوّل به ایشان اشکال داریم. زیرا در حالتی که یک طرف مُستحبّ باشد، «مُستحبّ بما هو مُستحبّ» موجب از کار افتادن علم إجمالي نمی شود. بلکه باید مُستحبّ را به گونه ی دیگری معنا کنیم. مثلاً اگر مکلّفی در نماز شب شک کند به این که نماز «شَفْع» او باطل بوده یا نماز «وَتْر» او باطل بوده. در اینجا فقهاء قائل هستند به این که باید إعاده کند.