< فهرست دروس

درس خارج اصول آیت الله هاشمی شاهرودی

88/07/20

بسم الله الرحمن الرحیم

 مباحث دليليت لفظي/مقدمه/علم اصول
 
 پيشگفتار:
 آنچه كه در قالب دو بحث مهّم تعريف و موضوع علم اصول گذرانديم بحث های بسيار مقدّماتی و آغازين علم اصول بود و اكنون به بحث های مقدّماتی اصلی می رسيم كه در كتب اصوليون به عنوان مقدّمات مبحث الفاظ آمده است و همچنان كه اشاره شد مناسب است تقسيم بندی مسائل علم اصول در جهت تدوين بر اساس نوع دليليّت آنها باشد و نوع اوّل آن را دليليّت لفظی ذكر نموديم. اين نوع از دليليّت دارای مقدماتی است كه در حقيقت، مبادی تصوريّه و تصديقيّه دليليّت لفظی مىت باشد و سابقاً آن را ضمن مسائل علم اصول مورد بحث قرار می دادند ليكن بعدها آن را به عنوان همان مقدّمه و مبادى، تفكيك نمودند.
 صاحب كفايه سيزده أمر را با عنوان «امورٌ» ذكر كرده و با اينكه بعضاً در كلمات ديگران نيز به همين منوال آمده ولی اين سيزده مقدّمه دارای انسجام و هماهنگی نيست و ضرورتی ندارد اينگونه مورد اشاره قرار گيرد.
 شهيد صدر (قدس سرّه) اين اشكال را ديده ولذا سعی نمودند در بيان جالب توجّهی جايگاه بحث های مقدّماتی مزبور را ترسيم نمايند كه به نظر ما ترسيم جالبی است و به ذهن ما نيز در اين زمينه نكات جديدی می رسد كه بيان خواهيم نمود.
 ايشان با تعبير «هذا المقام له جانبان» مجموع اين مقدمات را به دو بخش تقسيم نموده اند [1] :
 بخش اوّل - دلالت لفظ بر معنی در نزد سامع كه دلالت تصوّری می باشد و لفظ از هر طريقی شن؟ده شود منتقل به معنی می شود.
 بخش دوّم - دلالت لفظ بر قصد متكلّم كه دلالت استعمالی و تصديقی می باشد يعنی وقتی لفظ را بكار بگيرد كاشف از آن است كه قصد و اراده ای دارد. اين دلالت متفرّع بر دلالت لفظی تصوّری می باشد زيرا تا لفظ بر معنايی دلالت نكند استعمال آن توسط متكلّم يا متسعمل، ممكن نخواهد بود و در تمامی قدّمات بلحاظ اين دو بخش، سه نوع بحث بطور كلّی مطرح می شود:
 1) - حقيقت ثبوتی هر يك از اين دو دلالت چيست؟
 2) - بحث اثباتی يعنی علامت تشخيص هر يك از اين دو دلالت مانند علامت دلالت لفظ بر معنای حقيقی و دلالت بر معنای مجازی و غير آن چيست؟
 3) - بحث مصداقی يعنی حقيقت بحث از مداليل برخی الفاظ چيست؟
 با توجه به آنكه دو بخش دلالت را ذكر كردند و سپس تمامی باحث مقدّماتی دلالات را تحت سه عنوان كلّی قرار دادند مجموع اين بحث ها را در چهار بحث محوری دنبال كرده اند به ترتيب ذيل:
 
 تقسيم بندی مباحث مقدّماتی دليليّت لفظی از نظر شهيد صدر (قدس سرّه):
 بحث اوّل - بحث ثبوتی دلالت لفظ بر معنای حقيقی و بر معنای مجازی در طول معنای حقيقی است بدليل وجود مناسبت بين لفظ و معنای مجازى. اين بحث از مبادی تصوّری و تصديقی دلالت لفظ بر معنی می باشد.
 بحث دوّم - در دلالت استعمالی يعنی حقيقت دلالت لفظ بر قصد متكلم در مقام استعمال می باشد و اين بحث نيز گاهی اين گونه دنبال می شود كه آيا دلالت بر قصد در مقام استعمال، دلالت جدّی و تصديقی است يا غير آن؟ و گاهی نيز اينگونه دنبال می شود كه آيا استعمال لفظ در دو معنی ممكن است؟ كه بحث از الفاظ مشترك خواهد بود و همچنين آيا استعمال دو يا چند لفظ در يك معنى، ممكن است؟ كه بحث ترادف خواهد بود.
 بحث سوّم - نيز بحث اثباتی در علامات حقيقت و مجاز می باشد.
 بحث چهارم - بحث های تطبيقی حقيقت شرعيه و بحث صحيح يا أعّم می باشد.
 اين بيان، تصحيح و نظم بخشيدن به سيزده أمری است كه در كفايه آمده و برخلاف آنچه در آنجا آمده است، در اينجا بحث از مشتقّ و معانی حروف و هيئات كه مانند ساير مسائل اصولی از عناصر مشتركه در استدلال فقهی هستند و حيثيّت لا بشرطيّت در آنها محفوظ است را جزو مسائل اصول شمرده اند و در فصل اوّل بحث كرده اند.
 دو بحث حقيقت شرعيه و صحيح يا أعمّ را در مقدّمات ذكر كرده اند به جهت آنكه مانند بحث مشتقّ و بحث معانی حروف و هيئات از عناصر مشتركه نبوده و لا بشرط نيستند زيرا مخصوص به مفردات و مواد خاصّ می باشند.
 
 تقسيم مختار ما از مباحث مقدّماتی دليليّت لفظى:
 تقسيم بندی جديدی نسبت به تمام مباحث مقدماتی دلالات لفظی به نظر ما رسيده كه جامع تر از تقسيم ايشان است و قبلاً در هيچ كتاب اصولی نيامده است و بدليل نظم و جامعيّت اين تقسيم بندى، مناسب است بحث های گسترده و مهمّ لفظی بخش اوّل اصول بر اساس آن تدوين و تأليف و سپس تدريس شود. برخلاف شهيد صدر (قدس سرّه) همه آن مقدّمات را در پنج فصل به عنوان «فصول مباحث مقدّماتی دليليّت لفظی» ارائه می كنيم:
 فصل اوّل: در شرح انواع دلالات لفظی كه مشتمل بر سه بحث است:
 الف - دلالت لغوی بر معنای حقيقی و مجازی
 ب - دلالت استعمالی لفظ بر معنای مقصود متكلّم
 ج - دلالت جدّی يعنی دلالت كلام بر مراد جدّی و نهائی متكلم
 دو دلالت أخير، تصديقی هستند.
 فصل دوّم: در حقيقت دلالات لغويّه (نوع اول از سه دلالت در فصل سابق) است كه در سه بحث دنبال می شود:
 الف - حقيقت وضع
 ب - حقيقت دلالت لفظ بر معنای مجازی
 ج - علامات تشخيص معنای حقيقی و موضوعٌ له لفظ
 فصل سوّم: در حقيقت استعمال است و در چهار بحث پی گرفته می شود:
 الف - حقيقت استعمال لفظ در مقام محاوره
 ب - مقوّمات و شروط استعمال لفظ در معنای حقيقی و مجازی
 ج - انواع استعمال إخباری و ايجادی و تفاوت آن دو
 د - استعمال لفظ در اكثر از معنى
 فصل چهارم: در منشاء و مبنای دليليّت لفظی است و در سه بحث، مطرح می شود كه البته بخشی از اين مبانی در فصل دوّم مشخص می گردد:
 الف - مبنای دلالت لفظی وضعی - كه نظريّات سه گانه وضع و تعهّد و قرن أكيد مطرح شده در فصل دوم است -
 ب - مبنای دلالت لفظ بر مدلول استعمالی
 ج - مبنای دلالت لفظ بر مدلول جدّی
 فصل پنجم: در نقش قرينه در دليليّت لفظی است و بحث مهّم و قابل توجّهی است كه آيا با وجود قرينه برخلاف، دلالت ذاتی لفظ بر معنی باقی است يا آنكه وجود قرينه مزبور سبب سقوط حجيّت آن می شود؟ اين بحث از اين جهت مهّم است كه عدم دقّت در آن باعث می شود شبهات زيادی پيش آيد.


[1] . بحوث في علم الأصول: ج 1، ص 67.

BaharSound

www.baharsound.ir, www.wikifeqh.ir, lib.eshia.ir

logo