موضوع: برزخ

﴿إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ يَهْدي لِلَّتي‌ هِيَ أَقْوَمُ﴾[1]

بحثی که مورد صحبت بود با عنوان مسائل اعتقادی قرآن کریم بحث برزخ بود بخشی از مسائل مربوطه گفته شد آنچه امروز به عرض می‌رسد این است که در برزخ هم بهشت و دوزخ مطرح است که گفته می‌شود بهشت و دوزخ برزخی یک بهشت و دوزخی داریم که پس از برپا شدن قیامت است و مسأله برنامه نهایی عذاب و نعمت افراد و یک بهشت و دوزخ برزخی است که آیات شریفه ای در قرآن کریم مربوط به این مسأله است و روایات فراوان.

در ارتباط با این مسأله در کتاب شریف بحار جلد ششم صفحه دویست و هشتاد و دو به تفصیل در جلد شش مسأله برزخ مطرح است در بحار شریف و در کفایه الموحدین هم اواخر جلد شش و بعد جلد هفت این مسأله برزخ مطرح است به تفصیل و در کتب دیگر هم مطرح است در کتب کلامی کتب فلسفی و در این دو کتاب بیانات مربوط به این بحث را از کتب کلامی و فلسفی هم متعرض شدند در ارتباط با عالم برزخ و بهشت و دوزخ برزخی از آیاتی که در بحار آمده است سوره مبارکه مریم و آیه شصت و یک و شصت و دو ^جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتي‌ وَعَدَ الرَّحْمنُ عِبادَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّهُ كانَ وَعْدُهُ مَأْتِيًّا% وعده خدا هم می‌آید خلف ندارد ^لا يَسْمَعُونَ فيها لَغْواً إِلاَّ سَلاماً% در این جنات عدن همه خوبی و آنچه که راحتی است مطرح است لغوی نادرستی در کار نیست ^وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فيها بُكْرَةً وَ عَشِيًّا%[2] برای این بهشتیان است رزق‌شان در این بهشت صبحگاه و شامگاه اینکه این آیه مربوط به بهشت و دوزخ برزخی است این هم از خود آیه استفاده می‌شود و هم حدیث داریم و در حدیث هم به عنوان استدلال همان که از آیه می‌فهمیم بیان کردند و آن اینکه در پایان آیه فرموده است ^بُكْرَةً وَ عَشِيًّا% صبحگاه و شامگاه صبح و شام در ارتباط با بهشت و جهنم آخرت مطرح نیست بعد القیامه آن جا شمس و قمری نیست که صبح و شبی مطرح باشد از خود آیه استفاده می‌شود.

و حدیثی هم در همین باب در صفحه دویست و هشتاد و پنج مرحوم علامه مجلسی نقل می‌کنند از تفسیر علی بن ابراهیم که چی؟ «النَّارُ يُعْرَضُونَ‌ عَلَيْها غُدُوًّا وَ عَشِيًّا قَالَ ذَلِكَ فِي الدُّنْيَا قَبْلَ الْقِيَامَةِ» در ارتباط با این آیه شریفه که حالا داریم می‌گوییم «وَ ذَلِكَ أَنَّ فِي الْقِيَامَةِ لَا يَكُونُ غُدُوّاً وَ لَا عَشِيّاً لِأَنَّ الْغُدُوَّ وَ الْعِشَاءَ إِنَّمَا يَكُونُ فِي الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ وَ لَيْسَ فِي جِنَانِ الْخُلْدِ وَ نِيرَانِهَا شَمْسٌ وَ لَا قَمَر»[3] .

در ارتباط با همین آیه در مجمع تأویلاتی برای بکره و عشیه بیان کردند که خواستند مربوط به بهشت و دوزخ بعد از حشر و نشر و قیامت این آیه را مربوط کنند بعد باید بکره و عشیه را توجیه کنند توجیحاتی بیان شده که این توجیهات تکلفاتی است لزومی ندارد با تصریح حدیث هم که به این صورت آمده است.

لذا مرحوم علامه مجلسی بعد از تکلفاتی که در مجمع بیان شده است فرمودند «اقول سیاتی نقلا من تفسیر علی بن ابراهیم ان هذا فی جنة الدنیا فلا یحتاج الی هذه التکلفات»[4] که بخواهیم توجیه و تأویل کنیم که توجیهات و تأویلات را گفتند این یک آیه.

آیه دیگر ^وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذابِ النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْها غُدُوًّا وَ عَشِيًّا وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ%[5] این دیگر کاملا از آن استفاده می‌شود این جوری است که احاطه کرده است به آل فرعون عذاب ناراحت کننده ^وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذابِ النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْها غُدُوًّا وَ عَشِيًّا% بعد از این مرحله ^وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ% پس معلوم می‌شود این قبل از قیام ساعت است ^وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ% آیه چهل و پنج و چهل و شش.

یک آیه دیگر هم عرض شود ^مِمَّا خَطيئاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا ناراً%[6] در داستان جریان حضرت نوح که هر چه نصیحت کردند قوم را شب نصیحت کردند روز نصیحت کردند مخفی نصیحت کردند علنی نصیحت کردند آنها هم وقتی برخورد به حضرت نوح می‌کردند تا حضرت نوح می‌خواست صحبت بکند لباس‌های‌شان را روی آآسرشان می‌کشاندند که نشنوند انگشتان شان را در گوش شان می‌گذاشتند که باز نشنوند و بالاخره حضرت نوح نفرین کرد و بعد هم خداوند می‌فرماید که ^مِمَّا خَطيئاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا ناراً% به خاطر خطاهای آنها غرق شدند و در آتش گرفتار شدند باز کاملا ظهور آیه این است که ^مِمَّا خَطيئاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا ناراً% یعنی همان وقتی که غرق شدند بعد دیگر وارد آتش شدند نه اینکه فاصله دوران برزخ انجام بشود و بعد از دوران برزخ که گذشته است بعد وارد جهنم اخروی بشوند و بعد القیامه خیر کاملا ظهور آن در همین است همین که اینها غرق شدند غرق شدن همان و ورود در آتش هم همان نتیجتا پس آتشی است در برزخ ^مِمَّا خَطيئاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا ناراً%.

که حالا ما چون مأنوس به این مسائل هستیم تداعی کرد که عرض کنیم که در ارتباط با این آیه شریفه ^مِمَّا خَطيئاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا ناراً% یک حرف خیلی شنیدنی دارد ابن عربی در فصوص در ارتباط با این آیه شریفه در فص نوحی و آن این است که اینجا خطیئه از خطوه می‌آید به معنای گام برداشتن ^مِمَّا خَطيئاتِهِمْ أُغْرِقُوا% یعنی به خاطر گام های استوار که قوم نوح برداشتند و براساس این گام های استوار مدارج معرفت را طی کردند «اغرقوا فی بحار المعرفة» اینها در دریاهای معرفت غرق شدند و چشیدند آتش محبت را بله این معنای آیه شریفه ^مِمَّا خَطيئاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا ناراً% بعد از همه آن حرفها که حضرت نوح عرض کردم شب و روز خواندند سری و علنی خواندند همه جور دعوت کردند اینها را به توحید و آنها گوش نکردند قرار شده عذاب شوند بعد هم قرآن می‌فرماید به خاطر خطاهای‌شان ما اینها را غرق کردیم و در آتش افکندیم ^مِمَّا خَطيئاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا ناراً% یعنی به خاطر گام های استواری که برداشتند در اثر این گام های استوار «اغرقوا فی بحار المعرفة و ادخلوا نار المحبة».

این هم آیه شریفه معنای آن به این صورت می‌شود که پناه به خدا من گاهی عرض کردم بعد یک لغت ضد این لغتی که هست وضع کرد بعد با آن لغتی که ضد این لغت موجود است با آن لغت کذایی بعد این آیات معنی شود که خب ایشان یک جا دو جا این کار را نکرده فراوان فراوان این کار را کرده است در همین جریان فرعونی هم که اینجا آل فرعون اشد العذاب وارد می‌شوند آن جا می‌گوید که فرعون روحش را خدا گرفت «قبضه طاهرا مطهرا» چرا؟ به خاطر اینکه وقتی که می‌خواست بمیرد و غرق بشود گفت که امنا آن یجب ما قبله همه را پاک می‌کند خود قرآن بعد می‌فرماید در سوره نازعات است که می‌فرماید که و ما فرعون را گرفتار کردیم ^نَكالَ الْآخِرَةِ وَ الْأُولى‌%[7] هم گرفتاری دنیا و هم گرفتاری آخرت می‌گوید «قبضه طاهرا مطهرا».

به تعبیر یکی از شخصیتهای علمی که فوت شدند مشهد بودند این تعبیر را می‌کردند که من هم حتی این جور تعبیرها را خودم گاهی نمی‌کنم ولی می‌گویم نقل آن را می‌کنم که با آیات شریفه قرآن ملاعبه کرده است این واقعیتی است که البته به این صورت است.