موضوع: برزخ

﴿إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ يَهْدي لِلَّتي‌ هِيَ أَقْوَمُ﴾[1]

در ارتباط با مسائل اعتقادی قرآن کریم و به تعبیر دیگری مسائل کلامی مباحثی متعددی تا کنون صحبت شده مسأله‌ای که جلسه قبل اشاره‌ای شد و قرار شد ان شاء الله به تفصیل مورد بررسی قرار بگیرد مسأله برزخ است در ارتباط با مسأله قیامت و حشر و بعد از حشر مسائلی گفته شد ولی مسأله برزخ صحبت نشد و ان شاء الله صحبت خواهد شد در ارتباط با مسأله برزخ در لغت وقتی برزخ گفته می‌شود که چه معنایی دارد معمولا همین که همه ما توجه داریم فاصله بین شیئین را برزخ گویند و در مسائل مربوط به قرآن و وحی و قیامت فاصله بین موت و قیامت برزخ نامیده می‌شود در مجمع البحرین این عبارات آمده که مناسب است به عرض برسد در همان لغت برزخ «الْبَرْزَخُ: الحاجز بين الشيئين و الْبَرْزَخُ‌ في‌ قَوْلِهِ‌ نَخَافُ عَلَيْكُمْ هَوْلَ‌ الْبَرْزَخِ‌» که شاید یک کلمه‌ای حذف شده باشد که آنچه که «نَخَافُ عَلَيْكُمْ هَوْلَ‌ الْبَرْزَخِ‌» چی هست آن برزخ؟ «هو ما بين الدنيا و الآخرة من وقت الموت إلى البعث» مشخص است «فمن مات فقد دخل‌ الْبَرْزَخَ‌». و باز در همین مجمع البحرین هست «و منه‌ الْحَدِيثُ‌ كُلُّكُمْ فِي الْجَنَّةِ وَ لَكِنِّي وَ اللهِ أَتَخَوَّفُ عَلَيْكُمْ فِي‌ الْبَرْزَخِ‌» این هم یکی از مباحث برزخ خواهد بود که آیا شفاعت در برزخ هست یا شفاعت در برزخ نیست و اگر هست آیا به چه کیفیت است از مباحثی است که ان شاء الله صحبت خواهد شد «قُلْتُ: وَ مَا الْبَرْزَخُ‌؟» وقتی حضرت به این جناب فرمودند که «كُلُّكُمْ فِي الْجَنَّةِ وَ لَكِنِّي وَ اللَّهِ أَتَخَوَّفُ عَلَيْكُمْ فِي‌ الْبَرْزَخِ‌. قُلْتُ: وَ مَا الْبَرْزَخُ‌؟ قَالَ: الْقَبْرُ مُنْذُ حِينِ مَوْتِهِ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَة»[2] پس از نظر لغت در مجمع البحرین که از کتب لغت است در کلمه برزخ این عبارات آمده است.

در ارتباط با برزخ که همان فاصله بین مرگ هست و قیامت و عالمی که قبل از عالم قیامت مطرح است و الان این عالم تحقق دارد و موجود هست با توجه به آنچه که ان شاء الله گفته خواهد شد از مدارک این تعبیرهایی که گفتیم با توجه به آنها است در قرآن کریم آیه‌های متعددی است که در ارتباط با مسأله برزخ است بعضی از آیات بدون اینکه کمک بگیریم از روایات از آن آیات استفاده می‌شود که برزخ یعنی فاصله بین دنیا و قیامت از خود آیات به خوبی استفاده می‌شود بعضی از آیات هست که با کمک روایات آن آیات در ارتباط با مسأله برزخ است با استمداد از روایات با توضیحاتی که در روایات است مربوط می‌شود به مسأله برزخ و روایات هم در این مورد قدم به قدم باید گفت در ارتباط با مسأله برزخ روایات مطالبی را بیان کردند و به تفصیل از همان هنگام مرگ و وقت فوت انسان مسائلی که رخ می‌دهد آن مسائل بیان شده قسمت به قسمت مرحله به مرحله بیان شده است.

بد نیست نقل این کلمه کوتاه که خاطرم می‌آید یک وقتی مکرر هم نقل کردم خدمت مرحوم استادمان حاج شیخ مجتبی قزوینی رحمت الله علیه که بودیم یکی از رفقا بعد از درس گفت خوب بود که یک کسی زنده می‌شد یک مقداری از عالم برزخ و اوضاع بعدی تعریف می‌کرد که چه خبر است آن جا خب ایشان از این حرفهایی که می‌خواهم بزنم کم می‌گفتند ولی در مقابل این حرف گفتند که اولا آنچه که در کتاب و حدیث آمده است خیلی مهمتر است از آنچه که یک نفر بیاید از آن عالم زنده شود به خاطر اینکه آن که زنده شده یک گوشه‌ای از گوشه‌ها و مربوط به خودش است چیزی دیده ولی قدم به قدم و وجب به وجب مسائل بعد از این عالم در قرآن و حدیث مطرح است بعد هم فرمودند شماها هم یک کارهایی نمی‌کنید که گاهی یک چیزهایی بفهمید بعد گفتند مثلا کدام شما تا حالا تصمیم گرفتید یکی از این کارهایی که چهل شبانه روز در روز چهل روز نماز جعفر طیار را خوانده باشید از این کارها نمی‌کنید که گاه گاهی یک چیزی برای شما پیش بیاید.

بعد از چیزهایی که ایشان توصیه می‌کردند بسیار این بود که سحر مقداری قرآن قرائت بشود تکرار بشود یک مقدار یک سوره کوتاه یا قسمتی از آیات شریفه قرآن را انسان مکرر بخواند می‌فرمودند خیلی فوائد آن بسیار است بعد می‌فرمودند شبی من قرآن داشتم می‌خواندم اوضاع عوض شد اوضاع عوض شد یعنی عالم برزخ نمودار شد اوضاعی بود غیر قابل توصیف از نظر کاخ و جنات و قصور و حور و امثال آنچه که در قرآن آمده یک وضع بسیار بسیار غیر قابل توصیفی که وقتی از این حالت بیرون آمدم تا چند روزی چنان متوجه همان جریان بودم جذبم کرده بود که درس و بحث و خوردن و خفتن و همه اینها سلب شده بود و متوسل شدم به ائمه معصومین که این حالت از من گرفته شود از این کارها هم که نمی‌کنید که گاهی چنین چیزی پیش بیاید مثلا.

در هر حال منظورم بیشتر این کلمه ایشان است که آنچه که در قرآن و حدیث آمده است بسیار غیر قابل مقایسه است با آنچه که یک کسی بیاید از آن جا زنده شود از گوشه‌ای از گوشه‌های برزخ که برخورد کرده است که اتفاقا این جور هم شده همین اخیرا بد نیست حالا افتادیم در این حرفها و خدا حفظ کند آیت الله العظمی صافی گلپایگانی را من حرفهای ایشان را گوش دادم نواری را گوش دادم که نقل شد و ایشان هم خودشان مراقب بودند جاهایی که کم گفته می‌شد می‌گفتند که کسالتی پیدا کردند مدتها قبل و بعد بالاخره به تهران می‌بردند و بین راه فوت شدند فوت شدند رفتند آن عالم بعد رفتند و اوضاع و احوال خیلی خوبی هم بوده برای ایشان آن وقت گفته بودند که به ایشان گفته بودند خب دوست دارید برگردید گفته بود نه هرگز هیچ دوست ندارم برگردم کاری چیزی نمانده که برگردید بعد خود ایشان گفته بوده که یک کاری مانده ولی نه بر نمی‌گردم و آن همین کتاب مربوط به امام عصر روحی و ارواح العالمین له الفداء کتاب منتقی الاثر ایشان این منتقی الاثر تمام نشده گفته بودند خب می‌خواهی آن را هم تمامش کن بالاخره بعد برگشته بودند خیلی روشن و شفاف این مسأله خودشان هم نقل می‌کنند و کسان ایشان هم نقل می‌کنند پس این کار هم گاه گاهی شده ولی خب ایشان آنچه نقل کردند چی نقل کردند؟ همین که رفتند آن طرف و آن طرف هم چیز خوبی بوده است ولی در روایات و آیات و اینها قسمت به قسمت مطالب به تفصیل بیان شده است.

حالا آیه هایی که در آن آیات مسأله برزخ بیان شده است و بدون استمداد از روایات استفاده می‌شود معنای برزخ این آیات متعدد است که مقداری که من حالا برخورد کردم برای شما عرض می‌کنم فقط خواندن دارد و بحثی در آن نیست تا ان شاء الله برسیم به مواردی که در آنها بحثهایی است یک آیه مبارکه سوره مؤمنون که در جلسه قبل خواندیم سوره مؤمنون آیه صد ^حَتَّى إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّي أَعْمَلُ صالِحاً فيما تَرَكْتُ كَلاَّ إِنَّها كَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى‌ يَوْمِ يُبْعَثُونَ فَإِذا نُفِخَ فِي الصُّورِ فَلا أَنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ لا يَتَساءَلُونَ%[3] این‌جور است که مشخص است دیگر ^حَتَّى إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ% گفته می‌شود منکرین مرگ منکرین قیامت منکرین خدا مشرکین منحرفین ^حَتَّى إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ% اینجا هم ^رَبِّ ارْجِعُونِ% گفته می‌شود بعد که ارجعو ارجعو جمع آمده یا به اعتبار این است که در ارتباط با همان خطاب به خداود متعال به عنوان جمع به عنوان احترام گفته شده و می‌گویند ^رَبِّ ارْجِعُونِ% خطاب به خود خدا باشد یا اینکه خیر ^ارْجِعُونِ% خطاب به فرشته‌ها باشد هر دو وجه گفته شده ^رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّي أَعْمَلُ صالِحاً فيما تَرَكْتُ% آنچه می‌بایست انجام بدهم انجام ندادم انجام بدهم ^كَلاَّ% نه برگشتی در کار نیست ^إِنَّها كَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها% گوینده این حرف به او اعتنائی نمی‌شود قائل آن این گوینده‌ای است که حرفها را شنید فهمید اعتناء نکرد و لذا قابل اعتناء نیست بعد ^وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى‌ يَوْمِ يُبْعَثُونَ% تصریح شده به این کلمه برزخ تا روز قیامت این فاصله گفته می‌شود برزخ ^فَإِذا نُفِخَ فِي الصُّورِ فَلا أَنْسابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَ لا يَتَساءَلُونَ% این یک آیه.

آیه دوم سوره بقره آیه صد و پنجاه و چهار ^وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ يُقْتَلُ في‌ سَبيلِ اللهِ أَمْواتٌ بَلْ أَحْياءٌ وَ لكِنْ لا تَشْعُرُونَ%[4] ^وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ يُقْتَلُ في‌ سَبيلِ اللهِ% آنها که کشته می‌شوند در راه خدا نگویید اینها مردند زنده هستند شما نمی‌فهمید خب زنده هستند یعنی همین حالایی که اینها کشته شدند در راه خدا زنده هستند قیامتی هم که هنوز نشده پس منظور این نیست که زنده هستند در قیامت در قیامت که بحث قیامت نیست این همین حالا حالا زنده هستند شما نمی‌فهمید همین حالایی که هنوز قیامت نشده اینها زنده هستند ^بَلْ أَحْياءٌ% اینها الان زنده هستند زنده هستند شما نمی‌فهمید قیامت هم نیامده پس می‌شود چی؟ می‌شد فاصله بین دنیا و قیامت بین مرگ و شهادت‌شان و قیامت این فاصله در کار هست که آن وقت این فاصله در آیه اولی که خوانده شد با کلمه برزخ یاد شده این هم مشخص است.

سؤال: .........

جواب: بله این فاصله را اثبات می‌کند این فاصله را اثبات می‌کند بعد کلمه برزخ و آیات دیگر و همه اش در مجموع که نتیجه می‌گیریم این کلمه تعبیر می‌شود.

سؤال: .........

جواب: من ورائهم یعنی پیش روی آنها وراء از کلمه‌هایی است که هم به معنای پیش رو و پشت سر ^وَ مِنْ وَرائِهِمْ% یعنی پیشاپیش آنها برزخی است ^وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى‌ يَوْمِ يُبْعَثُونَ% یعنی پیشاپیش آنها.

سه سوره آل عمران ^وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذينَ قُتِلُوا في‌ سَبيلِ اللهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ فَرِحينَ بِما آتاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ يَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذينَ لَمْ يَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلاَّ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ يَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَةٍ مِنَ اللهِ وَ فَضْلٍ وَ أَنَّ اللهَ لا يُضيعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنينَ%[5] مشخص است این هم روشن است مثل همین استدلالی که در ارتباط با آیه قبل شد که گفته می‌شود اینها که کشته شدند در راه خدا فکر نکنید اموات هستند اینها ^وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذينَ قُتِلُوا في‌ سَبيلِ اللهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ% یعنی حالا ^أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ% حالا که هنوز که قیامت نشده ^فَرِحينَ بِما آتاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ% الی آخر این هم روشن است که در ارتباط با این فاصله هست در ارتباط با این ^بَلْ أَحْياءٌ% اقوالی گفته شده ولی اکثر مفسرین همین را گفتند و گفته شده که منظور همان فاصله هست که برزخ است.

چهار سوره مؤمن آیه چهل و شش ^وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذابِ النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْها غُدُوًّا وَ عَشِيًّا وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ%[6] این هم روشن است در ارتباط با آل فرعون که اینها گرفتار هستند و معذب؛ گفته می‌شود که ^النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْها غُدُوًّا وَ عَشِيًّا% دیگر قیامت غدوا و عشیایی این جوری ندارد و اینجا معلوم است مشخص است و بعدا ^وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ% این هم مشخص و روشن هست که بحث قیامت است.

این آیه آخر را هم کلمه اضافی در آن بگویم و عرضم را جمع کنم.

سؤال: در عالم برزخ شب و روز هم هست؟

جواب: در عالم برزخ بله به اعتبار آنچه که در دنیا است گاهی گفته می‌شود هست گاهی گفته می‌شود بله آنجا به نسبتی هست بله این دو تا دو تا بحث دارد یکی همین که به اعتبار اینکه عالم برزخ یک قربی به دنیا دارد به اعتبار قرب آن به دنیا و آنچه که در دنیا می‌گذرد این تعبیر شده است و خوب سؤالی بود.

پنج ^مِمَّا خَطيئاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا ناراً%[7] این هم از آیاتی هست که ^مِمَّا خَطيئاتِهِمْ% قوم نوح به خاطر خطاهای‌شان ^أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا ناراً% پس یعنی گرفتار شدند به آتش و قبل از قیامت هم هست پس باز بین موت و قیامت خبری است و این فاصله فاصله ای است که در آن عذاب هست ثواب هست و امثال ذلک ^مِمَّا خَطيئاتِهِمْ أُغْرِقُوا% قوم نوح به خاطر خطاهای‌شان خداوند می‌فرماید غرق‌شان کردیم ^أُغْرِقُوا% غرق شدند غرق شدند ^فَأُدْخِلُوا ناراً%.

البته اینجا معمولا وقتی این آیه را من می‌خوانم می‌گویم ابن عربی اینجا می‌گوید که ^مِمَّا خَطيئاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا ناراً% یعنی به خاطر خطاهایی که کردند آن وقت اینها خطا از خطوه گرفته شده نه خطا کردن یعنی خلاف کردن خطوه هم یعنی گام های استوار در راه حق برداشتن و در نتیجه گام های استوار که برداشتند «اغرقوا فی بحار المعرفة و ادخلوا نار المحبة» در دریای معرفت وارد شدند و چشیدند آتش محبت را.

حالا من قبل از اینکه آیه را معنی کنم عجله کردم زودتر که اگر کسی بخواهد برود گفته باشم این جمله را و الا خب اول خود آیه را باید گفته باشم که درست نگفتم پس این جور شد آیه که این جور است ^مِمَّا خَطيئاتِهِمْ أُغْرِقُوا% به خاطر خطاهای‌شان قوم نوح غرق شدند ^فَأُدْخِلُوا ناراً% غرق که شدند چی کار شد؟ داخل آتش شدند یعنی همان وقت که غرق شدند داخل آتش شدند پس شد چی؟ چی شد؟ عذاب و گرفتاری این جریان کی هست؟ قبل از قیامت است یا بعد از قیامت است؟ قبل از قیامت است پس بنابراین قبل از قیامت یک فاصله ای بین دنیا و آخرت و مرگ و قیامت خواهد بود که می‌شود همان برزخ.

آن‌وقت گفتم ایشان هم این‌جور معنی کردند ^مِمَّا خَطيئاتِهِمْ% خطیئات از خطوه می‌آید شرحی که قیصری دارد روی هم که بگذاریم عینا این می‌شود که عرض می‌کنم ^مِمَّا خَطيئاتِهِمْ% به خاطر گام های استواری که برداشتند که خوب بالاخره برنامه ابن عربی این است که سر آیات قرآن این برنامه‌ها را می‌آورد دیگر هر کاری دلش می‌خواهد می‌کند هیچ حد و مرزی در کار نیست لغتی در کار نیست آنچه در کار است آنچه خودش در نظرش ببافد و بگوید مطرح است ^مِمَّا خَطيئاتِهِمْ% گام های استوار برداشتند «اغرقوا فی بحار المعرفة و ادخلوا نار المحبة» تا برسیم به بقیه مسائل.