موضوع: آيه مودت و دلالت آن بر لزوم پيروی از اهل بيت(ع)

بررسی دلالت آيه مودت بر اساس روايات

سخن در بررسی آيه مودت بود. در جلسه گذشته بيان شد که مراد از ذوی القربی در آيه 23 سوره شوری، در يک مرحله اهل کساء و در مرحله ديگر عموم ائمه اطهار (ع) است. در اين باره رواياتی از اهل سنت و شيعه بيان شده است که در ادامه به چند مورد از آن ها اشاره می شود:

1. روايت عبدالله بن عباس

«أخرج[1] أحمد و الطبرانی و الحاکم و ابن أبی حاتم[2] عن ابن عباس کما نص عليه ابن حجر فی تفسير الآيه 14 من الآيات التی أوردها فی الفصل الاول من الباب 11 من صواعقه قال:

لما نزلت هذه الآيه قالوا: يا رسول اللَّه من قرابتک هؤلاء الذين وجبت علينا مودتهم؟ قال (ص): علی و فاطمه و ابناهما...»: ابن عباس می گويد وقتی آيه مودت نازل شد از رسول خدا (ص) سوال کردم خويشاوندان شما چه که مودت آنها بر ما واجب است چه کسانی هستند؟ آن حضرت فرمود: علی و فاطمه و دو فرزند ايشان (عليهم السلام).

مرحوم شرف الدين می گويد مفسرين و محدثين ديگری نيز اين روايت را در کتب خود نقل کرده اند «و هذا الحديث أخرجه عن ابن عباس أيضا ابن المنذر و ابن مردويه و المقريزی و البغوی و الثعلبی فی تفاسيرهم و الجلال السيوطی فی دره المنثور، و الحافظ أبونعيم فی حلتيه، والحموينی الشافعی فی فرائده، و غيرهم من المفسرين و المحدثين.

و أرسله الزمخشری فی کشافه و استدل علی اعتباره بروايات رواها فی الکشاف عن رسول اللَّه (ص)، فمنها ما روی عن علی قال: شکوت الی رسول اللَّه (ص) حسد الناس لی فقال: أما ترضی أن تکون رابع أربعه أول من يدخل الجنه أنا و انت و الحسن و الحسين؟ و منها قوله (ص): حرمت الجنه علی من ظلم أهل بيتی و آذانی فی عترتی.... »[3] زمخشری وقتی اين حديث را نقل کرده است مويدات فراوانی برای آن آورده است از جمله اين روايت را نقل کرده که: امام علی (ع) به پيامبر از حسادت مردم شکايت کرد. آن حضرت فرمود: آيا دوست نداری که يکی از چهار نفری باشی که زودتر از همه وارد بهشت می شوند. و در روايت ديگری رسول خدا (ص) فرمودند: بهشت بر کسی که بر اهل بيت من ظلم کند و عترت مرا آزار دهد حرام شده است.

ابن حجر در باره اين روايت می گويد: يکی از راويان اين حديث شيعی غالی است لکن صدوق است « اعْلَم أَن هَذِه الْآيَة مُشْتَمِلَة على مَقَاصِد وتوابع الْمَقْصد الأول فِی تَفْسِيرهَا أخرج أَحْمد وَالطَّبَرَانِی وَابْن أبی حَاتِم وَالْحَاكِم عَن ابْن عَبَّاس رَضِی الله عَنْهُمَا أَن هَذِه الْآيَة لما نزلت قَالُوا يَا رَسُول الله من قرابتك هَؤُلَاءِ الَّذين وَجَبت علينا مَوَدَّتهمْ قَالَ: عَلی وَفَاطِمَة وابناهما. و َفِی سَنَده شيعی غال لكنه صَدُوق»[4] اما همان طور که گفته شد طبق قواعد رجالی اگر راوی حديثی صدوق باشد سخنانش پذيرفته می شود و مذهب وی دخالتی در اين امر ندارد.

2. روايت ابی امامه باهلی

«و اخرج الحاکم[5] کما فی تفسير هذه الآيه من مجمع البيان بالاسناد إلی أبی أمامه الباهلی قال: قال رسول اللَّه (ص): ان اللَّه تعالی خلق الانبياء من اشجار شتی و خلقت انا و علی من شجره واحده، فأنا أصلها و علی فرعها و فاطمه لقاحها و الحسن و الحسين ثمارها و اشياعها أوراقها، فمن تعلق بغصن من اغصانها نجا و من زاغ عنها هوی، و لو ان عبدا عبداللَّه ألف عام ثم ألف عام ثم ألف عام حتی يصير کالشن البالی و هو لا يحبنا کبه اللَّه علی منخريه فی النار. ثم تلا ﴿قل لا اسألکم عليه اجرا الا الموده فی القربی﴾...»[6]

اين روايت را حاکم حسکانی در «شواهد التنزيل» و ديگران نقل کرده اند. در اين روايت پيامبر خدا (ص) فرمود: خداوند پيامبران را از درختان مختلفی خلق نمود و من و علی بن ابيطالب را از يک درخت خلق کرد. من اصل آن درخت و علی ساقه آن و فاطمه باعث بارور شدن آن و حسن و حسين (ع) ميوه های اين درخت و شيعيان برگ های آن هستند. هر کسی که به شاخه ای از اين درخت دست گيرد نجات می يابد و کسی که از آن دوری کند هلاک می شود. اگر بنده ای سه هزار سال عبادت خداوند را انجام دهد به گونه ای که بدنش در اثر آن نحيف و لاغر شود اما محبت و ولايت ما را نداشته باشد جايگاهش آتش است. بعد حضرت آيه مودت را تلاوت فرمودند.

منظور حضرت در اينجا همان طور که می فرمايد «و هو لايحبنا» اين است که فردی نسبت به اهل بيت (ع) محبت نداشته باشد نه اينکه راه را اشتباه رفته باشد. اکثر اهل سنت محب اهل بيت هستند منتهی محبت دارای مراتب است کما اينکه اين محبت در ميان شيعه نيز دارای درجات و مراتب است. برخی از درجات بالای آن برخوردار و برخی مرتبه پايين تر را دارند.

3. روايت اميرالمومنين (ع)

«و اخرج ابوالشيخ و غيره کما فی الصواعق[7] و غيرها عن علی (ع): فينافی آل حم آيه لا يحفظ مودتنا الا کل مؤمن، ثم قرأ ﴿قل لا أسألکم عليه أجرا الا الموده فی القربی و من يقترف حسنه نزد له فيها حسنا ان اللَّه غفور شکور﴾[8] و الی هذا أشار الکميت بقوله:

وجدنا لکم فی آل حم آيه . . . تأولها منا تقی و معرب»

در اين روايت اميرالمومنين (ع) می فرمايد: درباره ما آل حم در سوره شوری آيه ای است که جز مومن آن را حفظ نکند و آن آيه مودت است. ابوسعيد خدری می گويد: «إِنْ كُنَّا لَنَعْرِفُ المُنَافِقِينَ نَحْنُ مَعْشَرَ الأَنْصَارِ بِبُغْضِهِمْ عَلِی بْنَ أَبِی طَالِبٍ»[9] . بنابراين معرفت اهل بيت (ع) علامت ايمان است منتهی اين ايمان نيز دارای مراتب و درجاتی است.

4. روايت امام حسن مجتبی (ع)

«و أخرج البزاز و الطبرانی و غيرهما کما فی الصواعق و غيرها عن الامام أبی محمد الحسن السبط المجتبی (ع) بطرق مختلفه انه خطب خطبه قال فيها: و أنا من أهل البيت الذين افترض اللَّه عز و جل مودتهم و موالاتهم فقال فيما أنزل علی محمد (ص) ﴿قل لا اسألکم عليه أجرا الا الموده فی القربی و من يقترف حسنه نزد له حسنا﴾ قال: واقترف الحسنه مودتنا أهل البيت....»[10] امام حسن (ع) در خطبه مفصلی که بعد از شهادت پدر بزرگوارشان ايراد نمودند فرمودند: من از اهل بيتی هستم که خدای عزوجل محبت و مودت آنان را واجب نموده است. سپس حضرت درباره آيه ﴿و من اقترف حسنه﴾ فرمودند هر کس حسنه ای کسب کند به جهت ما اهل بيت بوده است.

ممکن است سوال شود چگونه با اينکه حسنه معنای عامی دارد اما آن حضرت در اين آيه آن را به معنای حسنه در مورد اهل بيت معنا کرده است؟ دو وجه می توان گفت: يکی اينکه مودت و محبت روح حسنه است و لذا حسنه، حسنه نمی شود مگر اينکه بر پايه محبت و مودت باشد. ديگر اينکه بگوييم اگر حسنه بخواهد درست انجام شود بايد طبق ضوابطی که خدای متعال فرموده است انجام گيرد و آن ضابطه انجام عمل بر مبنای محبت نسبت به اهل بيت (ع) است. بنابراين هم چارچوب و شکل عبادت در قالب محبت و مودت درست می شود و هم باطن عبادت بر پايه ولايت و محبت است. عمل آن گاه صحيح است که اولا قالب آن صحيح باشد، ثانيا علاوه بر صحت قالب روح صحيحی نيز داشته باشد.