درس خارج اصول استاد سیدعلی موسوی‌اردبیلی

موضوع: نواهی/ اجتماع امر و نهی/ توجيه عبادات مکروه قسم دوم توسط نائينی

مرحوم میرزای نایینی در توجیه دیگری برای قسم دوم از عبادات مکروهه می‌فرماید: نهی از حصه خاصی از عبادت، یا برای بیان خصوصیتی که مانع از صحت آن می‌شود، بیان شده است بدون این که نظر به حکم تکلیفی داشته باشد ـ مثل نهی از نماز در اجزاء ما لا يؤکل لحمه ـ و یا در صدد بیان حکم تکلیفی است.

در فرض اول اشکالی در این که نهی، مقید اطلاق مأمور به بوده و کاشف از اختصاص امر به غیر حصه منهی عنه است، وجود ندارد.

اما در فرض دوم از آنجا که مستفاد از اطلاق مأمور به ترخیص مکلف در تطبیق مأمور به بر هر فردی از افراد آن در مقام امتثال است، چنانچه نهی تحریمی باشد، نتیجه آن تضییق مأمور به و تقیید اطلاق آن است، زیرا حرمت، مانع از سرایت رخصت تطبیق مستفاد از اطلاق، بر فرد منهی عنه است.

ولی اگر نهی تنزیهی باشد، هرچند با وجوب تضاد دارد و لازمه آن این است که امر به عین آنچه که نهی ـ ولو تنزیهی باشد ـ تعلق گرفته، متعلق نشود، اما نهی از برخی از افراد مأمور به، مستلزم اجتماع دو حکم متضاد در شيء واحد نیست، زیرا امر بنابر فرض، به صرف وجود طبیعت با غض نظر از خصوصیاتی که در خارج بر آن عارض می‌شود، تعلق گرفته است، در حالی که نهی تنزیهی به خصوص حصه خاصی از طبیعت تعلق گرفته است نه به صرف وجود طبیعت. بنابر این اگر هم تنافی بین این دو حکم وجود داشته باشد، از حیث منافات بین نهی و ترخیص مکلف در تطبیق مأمور به بر هر فردی از افراد آن است که خود اراده نماید، و این تنافی هرچند ـ همان گونه که گفته شد ـ در نهی تحریمی موجود است، اما نهی تنزیهی چون متضمن ترخیص در ایجاد منهی عنه است، تنافی بین منهی عنه به چنین نهی‌ای و مأمور به ایجاد نخواهد شد. بنابر این امتثال امر متعلق به صرف وجود، با اتیان فرد منهی عنه به نهی تنزیهی نیز محقق می‌شود.

به عبارت دیگر نهی مذکور، نهی مولوی است که دلالت بر طلب تطبیق مأمور به، بر فرد دیگری غیر از فرد منهی عنه به جهت مرجوحیت تطبیق مأمور به بر فرد منهی عنه به نهی تنزیهی به نسبت به تطبیق آن بر افراد دیگر دارد، نه این که ارشاد به اقل بودن ثواب امتثال امر در ضمن فرد منهی عنه به نسبت به امتثال آن در ضمن افراد دیگر داشته باشد، هرچند مخالفت با این نهی تنزیهی، سبب کم شدن ثواب عبادت می‌شود.[1]

ولی اشکالی که در این توجیه است این است که وجه اقل بودن ثواب در تطبیق مأمور به بر فرد منهی عنه به نهی تنزیهی به نسبت به افراد دیگر بیان نشده است.

اگر گفته شود: وجه اقل بودن ثواب این است که به واسطه مخالفت با نهی تنزیهی مولوی، مکلف جلب مفسده کرده است و این مفسده، موجب کاهش ثواب شده است.

پاسخ این است که جلب مفسده به سبب تطبیق مأمور به بر فردی که تطبیق بر آن دارای مفسده است، نمی‌تواند موجب کم شدن ثواب عبادت باشد، چون ثواب عبادت مربوط به طبیعت مأمور به است و ارتباطی به تطبیق مأمور به ‌بر افراد خارجی آن ندارد.

بنابر این طبق این بیان ایشان باید ملتزم شود که اتیان عبادت در ضمن فرد منهی عنه به نهی تنزیهی نیز همان ثواب معمول عبادت را خواهد داشت، هرچند به جهت مخالفت با نهی تنزیهی، مکلف جلب مفسده‌ای نیز کرده است، ولی چون این مفسده لزومی نیست، پس عقابی نیز نخواهد داشت. در حالی که ایشان به این مطلب ملتزم نیست و قائل به اقل بودن ثواب می‌باشد، همان گونه که در موارد عکس آن ـ مثل نماز در مسجد ـ قائل به ازدیاد ثواب است که اشکال آن نیز به مانند همین مورد است.