درس خارج اصول استاد سیدعلی موسوی‌اردبیلی
1402/10/03
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: نواهی / اجتماع امر و نهی / نظر آخوند در مورد عبادات مکروهه
جلسه قبل استدلال دوم مرحوم ميرزای قمی برای جواز اجتماع امر و نهی را بيان کرديم.
مرحوم آخوند در پاسخ به این استدلال می‌فرماید: پاسخ اجمالی به این مدعا این است که وقتی اثبات شد که اجتماع امر و نهی دارای محذور عقلی است، اگر حکمی بر خلاف ظاهر آن وجود داشت، باید آن حکم را تأویل کنیم تا با دلیل عقلی در تعارض نباشد.
مضافاً بر این که ظاهر موارد مذکور این است که دو حکم بر عنوانی واحد در آنها جمع شده‌اند، در حالی که مدعیان جواز اجتماع امر و نهی حداکثر قائل به جواز اجتماع در مواردی هستند که هر یک از دو حکم به عنوانی غیر از عنوان حکم دیگر تعلق یافته باشد، نه این که متعلق هر دو حکم یک عنوان باشد. بنابر این ایشان نیز ناچار از تأویل در این موارد خواهد بود، خصوصاً در جایی که مندوحه وجود نداشته باشد، مثل عبادات مکروهه‌ای که بدلی برای آنها وجود ندارد.[1]
اشکال اول مرحوم آخوند بر مدعای مرحوم میرزای قمی، اشکالی مبنایی است، بدین معنا که مرحوم میرزای قمی قائل به تمامیت ادله امتناع اجتماع امر و نهی نیست تا چنین اشکالی بر ایشان وارد شود، بلکه ادله مذکور را دلیلی بر عدم تمامیت استدلال بر امتناع اجتماع امر و نهی به شمار می‌آورد.
اما اشکال دوم ایشان بر مدعای مرحوم صاحب قوانین، اشکال واردی است و بحث عبادات مکروهه در اکثر اقسام آن ارتباطی به بحث اجتماع امر و نهی ندارد، بلکه بهتر است در بحث نهی از عبادت به آن پرداخته شود. اما از آنجا که نوع اصحاب اين بحث را در اين مقام مطرح کرده‌اند، ما نیز به تبعیت از آنان، بحث مذکور را در این جا پی می‌گیریم.
مرحوم آخوند در توجیه عبادات مکروهه می‌فرماید: عبادات مکروهه سه دسته‌اند:
قسم اول: عباداتی که نهی به عنوان و ذات آنها تعلق یافته و بدلی نیز برای آنها موجود نیست، مثل روزه روز عاشوراء و نمازهای نافله مبتدئه ـ يعنی نوافلی که وقت معینی ندارند و در هر وقت از شبانه روز می‌توان آنها را بجا آورد ـ در بعضی از اوقات روز، مثل نماز نافله بین نماز صبح تا طلوع فجر، یا بین نماز عصر و غروب آفتاب.
قسم دوم: عباداتی که نهی به همان نحو اول به آنها تعلق گرفته است اما دارای بدل هستند، مثل نماز در حمام.
قسم سوم: عباداتی که نهی به ذات آنها تعلق نگرفته، بلکه به چیزی که وجوداً با آنها جمع شده است و یا این که ملازمه خارجی با آنها دارد، متعلق شده است، مثل نهی از نماز در موضع تهمت بنابر این که نهی از آن را به جهت اتحاد نماز با حضور در موضع تهمت بدانیم.[2]
اما مرحوم شیخ این تقسیم‌بندی را به نحو دیگری انجام داده است که دقیق‌تر است. ایشان می‌فرماید: «إنّ العبادات المكروهة على أقسام:
فتارة: يكون المنهيّ عنه أخصّ من المأمور به مع وجود البدل له من جنسه، كالصلاة في الحمّام. وتارة: لا يكون لها بدل من جنسه، كالصوم في السفر... وتارة: يكون المنهي عنه أعمّ من وجه من المأمور به مع اتّحادهما في الصدق في الخارج، كاستعمال الماء المشتبه في الوضوء والصلاة في بيوت الظالمين.»[3]
وجه دقیق‌تر بودن بیان مرحوم شیخ را نیز بعد از بیان توجیه قسم اول از عبادات مکروهه، ذکر خواهیم کرد ان شاء الله، هرچند تعبيری که در کلام ايشان آمده است: «مع اتّحادهما في الصدق في الخارج» تعبير دقيقی نيست و بايد به جای آن گفته شود: «مع تلازم مصداقيهما وجوداً».
اما اشکالی که به هر دو تقسیم وارد است این است که تقسیم عبادات به عباداتی که دارای بدل نیستند و عباداتی که دارای بدل هستند، معنای محصلی ندارد و بين روزه در حال سفر يا نوافل مبتدئه در بعضی از اوقات روز با نماز در حمام، از جهت وجود بدل برای آنها فرقی نيست.
مگر اين که گفته شود مراد از وجود بدل، بدل داشتن از حيث زمانی است، بدين معنا که در فرض اول عبادت در همان زمان دارای بدلی نيست که فاقد کراهت باشد و جميع افراد آن در آن زمان، مکروه هستند، اما در فرض دوم، عبادت در همان زمان می‌تواند به نحوی اتیان شود که دارای کراهت نباشد.
اما اين جهت فرقی در مسأله ايجاد نمی‌کند.
اگر گفته شود: روزه مقيد به اين که در روز عاشوراء باشد دارای بدل نيست.
پاسخ اين است که نماز نيز مقيّد به اين که در حمام باشد، بدلی ندارد و اگر در روز عاشوراء بودن را قيد برای روزه در نظر بگيریم، در حمام بودن را نيز باید قيد برای نماز بدانيم، و اگر قائل به قيديت نباشيم، در هيچ يک نبايد اين قيديت را بپذيریم.
اين مطلب تتمه‌ای دارد که جلسه آينده ان شاء الله مطرح خواهيم کرد.
