درس خارج فقه استاد سیدعلی موسوی‌اردبیلی

موضوع: قسم، نشوز، شقاق / قسم / وقت بيتوته

جلسه قبل گفتيم که اخباری در بحث حق القسم وجود دارد که ظاهر آنها اين است که زوجه به نسبت به روز نيز دارای حق است. اين اخبار سه روايت هستند که هر سه دارای ضعف سندی بوده در نکاح امه وارد شده‌اند و در آنها آمده است که اگر بعد از امه، زوج با حرّه ازدواج کند، در اين صورت «للحرّة يومان وللأمة يوم»[1] [2] [3] همچنين در برخی از اخباری که در خصوص حق القسم زوجه بلافاصله بعد از نکاح وارد شده است، به جای تعبير «ليل» تعبير «يوم» آمده است. مثلاً در حسنه هشام بن سالم از امام صادق (ع) آمده است: «في الرجل يتزوّج البکر، قال: يقيم عندها سبعة أيّام.»[4] [5]

اما صاحب جواهر در پاسخ به استدلال به اين دسته از اخبار می‌فرمايد: «النصوص المزبورة معارضة بالمعتبرة المصرّحة بدل اليوم بالليلة، فلابدّ من التجوّز بأحد الطرفين، إمّا بأن يراد من اليوم الليلة خاصّة تسمية للجزء باسم كلّه، أو يراد من الليلة مجموع اليوم المشتمل على النهار تسمية للكلّ باسم جزئه، ولا ريب في رجحان الأوّل لاعتضاده بما سمعت، وصحّة السند، وتعارف لحوق اليوم لليل في ذلك وإن لم يكن واجباً.»[6]

حق نيز در اين مدعا با ايشان است.

بنابر اين اختيار اوقات روز در دست زوج است و می‌تواند روز را در محل کار يا در نزد هر کدام از زوجات خود که خواست، بگذراند. البته بايد توجه داشت که آنچه گفته شد، به نسبت به حق القسم است، اما اين مطلب منافاتی با اين ندارد که معاشرت زوج با زوجه بر اساس آيه شريفه بايد بر اساس معروف باشد، در نتيجه اگر ترک يک زوجه در وقت روز به نحو کلی به گونه‌ای باشد که اصلاً هنگام روز به نزد او نرود و يا به گونه‌ای به نزد او برود که از مصاديق معاشرت به معروف به حساب نيايد، اين عمل جايز نيست.

آنچه گفته شد در جايی است که کسب و کار زوج، در روز باشد و شب وقت استراحت او باشد. اما اگر مردی شب‌کار باشد و نتواند شب را در نزد زوجات خود بگذراند، در کلمات علامه در قواعد گذشت که بايد روزها را بين همسران خود تقسيم کند.

شهيد ثانی نيز در اين خصوص فرموده است: «هذا كلّه فيمن لا يكون كسبه ليلاً كالحارس والأتّوني[7] وإلا فعماد القسمة في حقّهما وأشباههما النهار، وحكم الليل عندهم كنهار غيرهم والنهار كالليل عند غيرهم في جميع ما ذكر. ولو اختلف عمله فكان يعمل تارة بالليل ويستريح بالنهار ويعمل أُخرى بالنهار ويستريح بالليل، وجب عليه مراعاة التسوية بين زوجاته بحسب الإمكان، فإن شقّ‌ عليه ذلك لزمه لكلّ‌ واحدة ما يتّفق في نوبتها من ليل أو نهار.»[8]

کاشف اللثام نيز در تعليل کلام علامه در قواعد می‌فرمايد: «جمعاً بين الحقّين، ولقوله تعالى: «﴿وَهُوَ الَّذِی جَعَلَ‌ اللَّيْلَ‌ وَالنَّهٰارَ خِلْفَةً‌﴾[9] »[10]

اما آنچه که مقتضای تحقيق در اين مسأله است، اين است که در فرض شب‌کار بودن زوج و عدم امکان بيتوته او در نزد زوجه، وجهی برای اين که قائل به وجوب گذراندن روز در نزد زوجه توسط او بشويم، وجود ندارد، زيرا اين مطلب منوط بر تنقيح مناط و ادعای اين است که چون شب زمان استراحت زوج بوده، به زوجه اختصاص داده شده است و در نتيجه هر زمانی که وقت استراحت او باشد ولو اين که آن وقت به جای شب، روز باشد، به زوجه اختصاص پيدا خواهد کرد، در حالی که امکان اين امر به نحوی که بتوان به آن اطمينان حاصل نمود، نيست.

بنابر اين در صورت عدم امکان بيتوته زوج در نزد زوجه به هنگام شب، چنانچه شک کنيم که آيا بر وی واجب است که به جای آن روز را در نزد زوجه سپری کند، با تمسک به برائت می‌توان از وی نفی تکليف نمود، هرچند همان گونه که گذشت، اين مطلب منافاتی با اين ندارد که زوج بايد به نحو معروف با زوجه تعامل داشته باشد و اگر اين امر منوط بر اين باشد که زوج برخی از روزها و يا بخشی از روز را در نزد زوجه سپری نمايد، بايد بر طبق آن عمل نمايد.