درس خارج فقه استاد سیدعلی موسوی‌اردبیلی

موضوع: قسم، نشوز، شقاق / قسم / وقت بيتوته

بحث در اين بود که حق القسم سبب وجوب چه چيزی بر زوج می‌شود؟

گفتيم که اين حق سبب وجوب مواقعه بر زوج نيست و حتی اگر زوج با زوجات ديگر خود در شب مختص به آنها مواقعه نمايد، لازم نيست که با بقيه نيز مواقعه انجام دهد.

اما شهيد ثانی با ادعای اين که بر زوج صرف مضاجعه لازم است، در معنای آن می‌فرمايد: «المراد بالمضاجعة أن ينام معها على الفراش قريباً منها عادة، معطياً لها وجهه دائماً أو أكثريّاً بحيث لا يعدّ هاجراً وإن لم يتلاصق الجسمان أو بعضهما.»[1]

حق نيز در اصل اين مطلب با ايشان است، زيرا همان گونه که سابقاً گفتيم، می‌توان از اخبار اين گونه استفاده کرد که بيتوته در نزد همسر به نحو يک شب از چهار شب، از مصاديق معاشرت به معروف با او محسوب می‌شود که شارع آن را تعيين کرده است، بنابر اين در نحوه اين معاشرت و چگونگی گذراندن شب با زوجه نيز بايد به معروف عمل نمود. در نتيجه اگر زوج در شی که نزد زوجه بيتوته کرده است از شب تا صبح مشغول عبادت و يا مطالعه باشد و به زوجه توجهی ننمايد، حق او را مراعات نکرده است. البته بر زوج لازم هم نيست که تمام مدت را در نزد زوجه بوده و به او توجه نمايد، بلکه معاشرت او با زوجه در آن شب بايد به نحوی باشد که عرفاً گفته شود که با يکديگر معاشرت داشته‌اند و زوج به زوجه توجه لازم را نموده است.

بنابر اين، نمی‌توان بيتوته را فقط در صرف مضاجعه و هم‌خوابی دانست، بلکه چه بسا زوجه نيازمند اين باشد که مدتی با زوج هم کلام شده و يا مشغول اموری مثل غذا خوردن يا همکاری در انجام برخی از امور منزل باشند، هرچند مضاجعه نيز از اموری است که در صدق معاشرت به معروف مدخليت دارد.

در نتيجه تعيين نحوه گذراندن شب در نزد زوجه، در اختيار عرف است که به حسب عادات و آداب و تقاليد و نيز نيازمندی‌های افراد، می‌تواند مختلف باشد.

مطلب چهارم: وقت بيتوته

در خصوص زمانی که لازم است که زوج در نزد زوجه سپری کند، شيخ در مبسوط می‌فرمايد: «القسمة يجب أن تكون بالليل. فأمّا بالنهار فله أن يدخل إلى أيّ امرأة شاء، لحاجة أو سبب، لأنّ الإيواء للسكن إليهن، بدلالة قوله: ﴿لِتَسْكُنُوا إِلَيْهٰا﴾[2] والليل موقع السكن لقوله تعالى: ﴿لِتَسْكُنُوا فِيهِ‌ وَلِتَبْتَغُوا مِنْ‌ فَضْلِهِ﴾[3] يعنى: الليل والنهار...

قد بيّنّا أنّ القسم يكون ليلاً، فكلّ امرأة قسم لها ليلاً فإنّ لها نهار تلك الليلة، فإن أراد أن يبتدئ بالنهار جاز، وإن أراد أن يبتدئ بالليل جاز، لكنّ المستحبّ أن يبتدئ بالليل، لأنّه مقدّم على النهار، ولأنّ الشهور تورّخ بالليل، لأنّها تدخل بالليل.»[4]

علامه نيز در تحرير می‌فرمايد: «النهار تابع للّيلة الماضية، فلصاحبتها نهار تلك الليلة، لكن له أن يدخل فيه إلى غيرها لحاجة، كعبادة أو دفع نفقة أو زيارتها أو استعلام حالها، أو لغير حاجة، وليس له الإطالة، والأقرب جواز الجماع. ولو استوعب النهار قضاه لصاحبه الليلة، وكذا لو جار في القسمة، فإنّه يقضي.

ولو جامع في الليل غير صاحبة الليلة، لم يقض الجماع، وكذا في النهار.

وليس له الدخول ليلاً إلى غير صاحبة الليلة إلا لضرورة، فإن استوعب الليلة قضى، ولو دخل لغير حاجة لم يطل، فإن جامع في الزمان اليسير لم يقض الجماع ولا الليلة.»[5]

بنابر اين طبق فرمايش علامه، هرچند روز نيز متعلق حق زوجه است اما فرق آن با شب در اين است که در شب، زوج جز به واسطه ضرورت حق ترک زوجه و رفتن نزد زوجه ديگر را ندارد، در حالی که در روز، حق اين کار را دارد مگر اين که به نحوی باشد که بگويند برای مدتی طولانی زنی را که صاحب حق بوده، ترک کرده است.

اما در قواعد می‌فرمايد: «أمّا الزمان: فعماد القسم الليل، وأمّا النهار فلمعاشه. وقيل: يكون عندها ليلاً ويظلّ‌ عندها صبيحتها، وهو مرويّ. ولو كان معاشه ليلاً ـ كالوقّاد والحارس والبزّار ـ قسم بالنهار والليل لمعاشه.»[6]

در مختلف نيز فرموده است: «المشهور أنّ‌ القسمة تتناول الليل دون النهار. وقال ابن الجنيد: «العدل بين النساء هو إذا كنّ‌ حرائر مسلمات لم يفضّل إحداهنّ‌ على الأُخرى في الواجب لهنّ‌ بين مبيت بالليل وقيلولة صبيحة تلك الليلة، سواء كان ممنوعاً من الوطء أو لا.» لنا: الأصل براءة الذمّة.»[7]

اما آنچه که از اخبار حق القسم به دست می‌آيد، اين است که حق زوجه اختصاص به شب دارد و در مورد روز، دليلی برای حق زوجه به نسبت به آن وجود ندارد. البته در خبر ابراهيم کرخی ـ که جلسه قبل آن را مطرح کرديم ـ آمده است که علاوه بر شب، زوج بايد صبح روز بعد را نيز در نزد زوجه بگذراند، اما علاوه بر ضعف سندی، مشهور نيز بنابر مدعای علامه از آن اعراض کرده و به آن فتوا نداده است. مضافاً بر اين که مقتضای اعتبار نيز اين است که زوجه حقی به نسبت به روز نداشته باشد، وگرنه کسی که دارای چهار همسر است هيچ وقتی برای کسب و کار و رسيدگی به امورات ديگر نخواهد داشت.

علاوه بر اين شهيد ثانی در اشکال بر مدعای ابن جنيد می‌فرمايد: «في دلالة الرواية على مذهب ابن الجنيد نظر، لأنّ الصبيحة تطلق لغة على أوّل النهار، والقيلولة التي أوجبها ابن الجنيد تكون في وسط النهار، لأنّها لغةً النوم نصف النهار ومع ذلك ليس في كلام ابن الجنيد أن يكون معها في الصبيحة بل في القيلولة خاصّة، وهذا بخلاف ما في الرواية.

والأولى حمل الرواية على الاستحباب، لقصورها عن إفادة حكم الوجوب من حيث السند، والأمر في الاستحباب أسهل، وكذا الحكم في بقيّة النهار.»[8]

حق نيز در اين مدعا با شهيد ثانی است.

البته برخی از اخبار در بحث حق القسم وارد شده است که ظاهر آنها اين است که زوجه در روز نيز دارای حق است که تحقيق آنها را جلسه آينده انجام می‌دهيم ان شاء الله.