درس خارج فقه استاد سیدعلی موسوی‌اردبیلی

موضوع: مهر / احکام مهر / پدر و صغير فاقد مهريه زوجه باشند

جلسه قبل اين مسأله مطرح شد که آيا می‌توان ادعا کرد که اطلاق اخباری که دلالت بر ضمان پدر در صورت فقر صغير دارند، شامل موردی که پدر نيز فقير باشد می‌شوند؟

آنچه که در اين خصوص می‌توان گفت اين است که قدر متيّقن از اخبار در جايی است که صغير در حين عقد فاقد مال بوده و پدر در آن حين دارای اموالی باشد که بتواند مهر زوجه را با آن بپردازد.

اما چنانچه پدر نيز فاقد چنين مالی باشد، مسأله دارای چند فرض است:

1 ـ پدر بعداً دارای مالی شده باشد که برای پرداخت مهر کفايت می‌کند.

در اين فرض می‌توان ادعا کرد که اطلاق اخباری که دلالت بر لزوم دفع مهر زوجه از اصل ما ترک پدر دارند، شامل آن هستند و در نتيجه وظيفه‌ای متوجه زوج نيست، چه بعداً دارای اموالی شده باشد و چه نشده باشد، و اگر پدر در حال حيات خود مهر زوجه را نپردازد، به مانند باقی ديون او با آن معامله شده و از اصل ما ترک وی پرداخت می‌شود و اين مطلب مطابق با همان مطلبی است که از محقق حلی در صدر مسأله گذشت و برخی در آن ادعای عدم خلاف[1] يا اجماع[2] کرده‌اند.

2 ـ پدر تا هنگام مرگ مالی که بتواند با آن مهر را بپردازد کسب نکرده و فرزند نيز تا پايان عمر خود دارای چنين مالی نشده است.

در اين فرض نيز می‌توان ادعا کرد که اطلاق اخبار شامل آن هستند و در نتيجه ضمان بر عهده پدر بوده و چون در هنگام مرگ مالی نداشته که از آن مهر پرداخت شود، وظيفه‌ای متوجه کسی نيست.

3 ـ پدر تا هنگام مرگ مالی که بتواند با آن مهر را بپردازد کسب نکرده ولی فرزند دارای اموالی شده که برای پرداخت مهر زوجه کفايت می‌کند.

در اين صورت هرچند ممکن است ادعا شود که اطلاق روايات شامل چنين موردی نيز می‌شوند و فرزند وظيفه‌ای برای پرداخت مهر ندارد، اما بعيد نيست گفته شود که روايات از چنين موردی انصراف دارند و در نتيجه وظيفه زوج اين است که مهر زن را بپردازد، هرچند مسأله دارای اشکال است و احوط اين است که زوجين در خصوص مهر با يکديگر مصالحه نمايند.

صاحب جواهر در ادامه مسأله می‌فرمايد: «لا فرق في ضمان الأب المهر بين المؤجّل منه والمعجّل وإن زاد الأجل على زمان البلوغ، بل ولا في النكاح بين الفضوليّ وغيره مع إجازة الأب له. نعم، لو لم يجز الأب لعدم علمه مثلاً فأجاز الولد بعد بلوغه، أمكن عدم الوجوب على الوليّ، للأصل وظهور خبر علي بن جعفر في خلافه.

وكذا لا فرق فيه بين أن يكون ديناً في ذمّة الوالد أو عيناً يبذلها للمهر بها عن ولده، بل صريح بعضهم المفروغيّة من ذلك، ولعلّه للقطع بإلغاء الخصوصيّة في مضمون النصوص، إلا أنّ الإنصاف عدم خلوّه من نوع تأمّل وإن كان الأقوى ذلك.»[3]

در خصوص فرع اول که صاحب جواهر در آن ادعا کرد که بين مهر حال و مؤجّل فرقی نيست، ممکن است گفته شود که بر اساس آنچه که سابقاً و با توجه به اخباری که دلالت بر اين داشتند که زوجه بعد از دخول، حق مطالبه مهر را ندارد، گفته شد و بيان شد که آن اخبار دلالت بر مقام اثبات دارند نه ثبوت و از اين جهت بيان شده‌اند که در زمان صدور اخبار، متعارف اين بوده است که مهر حالّ باشد و زوجه تا وقتی که مهر را دريافت نکرده بود، رضايت به دخول نمی‌داده است، در ما نحن فيه نيز می‌توان اين گونه ادعا نمود که دلالت اخبار بر ضمان پدر، بر اين اساس است که مهر معجّل باشد، چون در زمان صدور اخبار چنين قرينه خارجيه‌ای موجود بوده است. در نتيجه در صورت مؤجّل بودن مهر، دليلی بر ضمان پدر در جايی که صغير در زمان حلول اجل دارای مال باشد، وجود نخواهد داشت.

مگر اين که ادعا شود: وجود چنين عرفی در زمان صدر روايت، در خصوص موردی بوده است که زوج کبير باشد و معلوم نيست که در صورت صغير بودن زوج نيز متعارف اين بوده باشد که مهر معجّل باشد. در نتيجه اخذ به اطلاق اخبار در صورت مؤجّل بودن مهر بلا مانع بوده و نتيجه اطلاق، همان مطلبی است که صاحب جواهر فرموده است.

البته چنانچه ظاهر از تأجيل مهر اين باشد که پدر از خود نفی ضمان می‌کند ـ مثل اين که بگويد: «زمان پرداخت مهر عند الاستطاعت زوج است» ـ در اين صورت اين مسأله از فروع مطأله‌ای می‌شود که قبلاً مطرح شد مبنی بر اين که اگر پدر در ضمن عقد، شرط عدم ضمان کند، ضمانی متوجه او نخواهد بود ولو صغير فقير باشد.

بلکه بعيد نيست ادعا شود که ادعای ظهور اخبار در اشتراط فقر صغير در حين عقد برای ضمان پدر، به اطلاق خود صحيح نيست، بلکه متفاهم عرفی از اخبار اين است که فقر صغير در زمان لزوم دفع مهر ملاک است و آنچه که تا بدين جا گذشت مبنی بر اين که فقر صغير در حين عقد سبب ضمان پدر می‌شود، مبتنی بر اين فرض بود که زمان وجوب دفع مهر همان زمان عقد باشد. بنابر اين اگر صغير در حين عقد عقد فقير باشد اما مهر مؤجّل بوده و در زمان حلول اجل آن، صغير دارای مال باشد، اخبار دلالت بر ضمان پدر در اين صورت ندارند، اما چنانچه صغير در آن زمان فقير باشد، ضمان مهر بر عهده پدر خواهد بود.

البته مسأله دارای تتمه‌ای است که در جلسه بعد خدمتتان عرض می‌کنم ان شاء الله.