درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

موضوع: علم اجمالی به ترک دو سجده در نماز / خلل در نماز/-

مسئله 5: «لو علم بعد الفراغ أنه ترك سجدتين و لم يدر أنهما من ركعة أو ركعتين‌فالأحوط أن يأتي بقضاء سجدتين ثم بسجدتي السهو مرتين ثم أعاد الصلاة، و كذا لو كان في الأثناء لكن بعد الدخول في الركوع، و أما لو كان قبل الدخول فيه فله صور لا يسع المجال بذكرها».[1]

فرض دوم از فرض اول: علم اجمالی در محل سهوی پیدا شده است، یعنی زید مصلی بعد از سلام و بعد تکلم یا قبل از تکلم، علم اجمالی پیدا می کند که دو سجده از او فوت شده و نمی داند آیا این دو سجده در رکعت چهارم بوده یا یک سجده در رکعت چهارم بوده و سجده دیگر در رکعت سوم بوده.

در اینجا طبق علم اجمالی باید یا نماز را اعاده کند در صورتی که دو سجده از رکعت چهار بوده است و یا باید دو سجده را بعد از نماز انجام بدهد.

حال در این فرض، چند قول وجود دارد:

قول اول: سید در عروه و سیدنا الاستاد می فرمایند: باید قواعد علم اجمالی جاری شود و فرد هم دو سجده قضائی انجام دهد و هم نماز را اعاده کند.

قول دوم: اکثر فقهاء می فرمایند: در بعضی از فروض، باید نماز اعاده شود و قضاء دو سجده واجب نیست و در بعضی از فروض، فقط قضاء دو سجده واجب است و اعاده نماز واجب نمی باشد.

مرحوم آقا ضیاء عراقی و مرحوم خویی و مرحوم شیرازی و مرحوم حکیم، از قائلین به این نظریه هستند.

توضیح قول دوم: در این فرض ما یک بار قائل می شویم سلامی که آمده، مخرج از نماز است و تکلم بعد از خروج از نماز است و محل سهوی نیست و یک بار قائل می شود سلامی که آمده، در غیر محلش بوده و مخرج از نماز نیست و این فرد هنوز در نماز است و تکلم هم در نماز می باشد.

توضیح این دو مبنا در سلام و قول حق هم قبلا توضیح داده شد.

پس طبق این نظریه، در دو مرحله باید بحث شود:

مرحله اول: سلام مخرج نماز در فرض مذکور است، حکم این مرحله، مثل حکم فرض اول است و اگر قائل به احتیاط شدند، اینجا هم باید احتیاط کنند و اگر قائل به وجوب قضاء سجدتین فقط شدند، اینجا هم قائل به همین مطلب می شوند.

مرحله دوم: سلام در غیر محلش بود و هنوز در نماز باقی است، در این صورت، فرد در محل سهوی قرار دارد نه محل شکی و حکم آن باید پیاده شود که اگر دو سجده از رکعت آخر بوده، باید بر گردد دو سجده را انجام بدهد و اگر گفتیم باید برگردد، علم اجمالی منحل به علم تفصیلی می شود و شک بدوی می شود و دیگر قضاء دو سجده واجب نمی باشد.

مرحوم شیخ عبدالکریم نسبت به این مطلب می فرمایند: «إلّا إذا كان طرف العلم الإجمالي السجدتين من الركعة التي بيده و لم يتجاوز المحلّ فإنّه يأتي بهما و لا شي‌ء عليه».[2]

اشکال: ما نحن فیه با محل سهوی متقدَّم فرق دارد، قبلا بعد از تکلم و قبل از حدث، علم تفصیلی بود و اینکه این فرض داخل در محل سهوی باشد، دچار مشکل می باشد، چون در ما نحن فیه علم اجمالی وجود دارد. در نتیجه نمی توان گفت علم اجمالی در ما نحن فیه منحل می شود.

جواب: اولا: فرق بین علم تفصیلی که سجدتین در رکعت آخر نیامده است و بین علم اجمالی که سجدتین در رکعت آخر نیامده است، فرق درستی نیست. چون قواعد علم اجمالی می گویند علم اجمالی مثل علم تفصیلی است و ادله سجده هم می گوید وقتی علم داشتی که سجدتین نیامده، باید اتیان به آن شود.

ثانیا: بر فرض که فرق باشد، شکی نیست که استصحاب عدم اتیان به سجدتین در رکعت آخر دارید، یعنی قبل از آمدن رکعت چهارم، دو سجده که یقینا نیامده و بعد رکعت چهارم، شک می کنید که دو سجده آمده یا نه، استصحاب عدم اتیان جاری می شود.

ثالثا: بر فرض که استصحاب جاری نباشد، باز هم در این فرض باید دو سجده اتیان شود. چون قاعده اشتغال جاری می شود، یعنی این فرد یقین دارد که سجدتین باید در رکعت چهارم بیاید و الان شک دارد که این سجدتین آمده یا خیر که قاعده اشتغال می گوید باید دو سجده انجام شود.

در نتیجه در فرض دوم از فرض اول، دو فرض دارد که در یک فرض فقط قضاء دو سجده واجب است و در یک فرض فقط اتیان به سجدتین در محلش واجب است.

فرض دوم از مسئله پنج: بعد از رکوع و در اثناء نماز، برای فرد علم اجمالی حاصل شود که دو سجده همان رکعت یا یک یک سجده از یک رکعت و سجده دیگر از رکعت دیگر نیامده است.

سیدنا الاستاد می فرمایند: «و كذا لو كان في الأثناء لكن بعد الدخول في الركوع، و أما لو كان قبل الدخول فيه فله صور لا يسع المجال بذكرها».[3]

این فرض هم دو صورت دارد:

صورت اول: بعد از رکوع رکعت چهارم و در اثناء، یقین پیدا می کند که دو سجده نیامده است و شک دارد دو سجده از رکعت سوم بوده و یا اینکه یک سجده از سوم و یک سجده از دوم بوده است.

در این صورت، چند قول وجود دارد:

قول اول: سیدنا الاستاد می فرماید حکم این صورت، مثل صور قبل است که دو سجده قضاء و سهو بیاورد و نماز را اعاده کند.

قول دوم: این نماز باطل است، بخاطر چند دلیل که یکی از آنها این است: استصحاب عدم اتیان به سجدتین در رکعت سوم جاری می شود و به تبع نماز باطل می شود.

صورت دوم: علم اجمالی قبل از رکوع رکعت سوم پیدا شده است. فرد بعد از تسبیحات و قبل از رکوع یادش می آید که دو سجده فوت شده و شک دارد هر دو سجده از این رکعت بوده یا یکی از این رکعت و دیگری از رکعت قبل بوده است.