موضوع: فقه پزشکی/ شبیه سازی/ حکم وضعی شبیه سازی

بحث ما در مورد حکم وضعی شبیه سازی بود. در حکم وضعی دوم بودیم که عبارت بود از شناحت أمّ برای این طفل شبیه سازی شده. مادر این طفل کیست. قول اول این بود که هر کس که صاحب تخمک است أمّ ولد می‌شود که این را بررسی کردیم و بحث آن گذشت.

قول دوم: أمّ ولد صاحب رحم است

قول دوم این است که صاحب رحم أمّ ولد است. در اینجا آیاتی از قرآن مورد استدلال واقع شده است:

    1. (الَّذِينَ يُظَاهِرُونَ مِنْكُمْ مِنْ نِسَائِهِمْ مَا هُنَّ أُمَّهَاتِهِمْ إِنْ أُمَّهَاتُهُمْ إِلَّا اللَّائِي وَلَدْنَهُمْ)[1] ؛ استدلال به این آیه به این شکل است که این آیه أمّ بودن را منحصر در زاییدن کرده است. یعنی مادر کسی است که فرزندی را به صورت حمل داشته باشد و او را بزاید. این استدلال به این آیه قرآن است که از این «إلّا» استثنائیه استفاده شده که أم منحصر به شخصی است که صاحب رحم باشد و فرزند را در رحم خود پرورش داده باشد و از این شخص این فرزند متولد شده باشد. این آیه را بررسی کنیم:

اولاً باید ببینیم که این آیه قرآن در مقام بیان چه مطلبی است. این خیلی مهم است که در مقام بیان بودن یک آیه یا یک روایت مورد بررسی قرار گیرد. برخی از اوقات فقیهی از یک عبارتی اطلاق گیری می کند اما فقیه دیگر می‌گوید این روایت یا آیه در مقام بیان همه جزئیات نیست. مثلاً آیه شریفه قرآن دارد که : (أَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ)[2] ؛ شما می‌بینید که در کتابهای فقهی بسیاری از فقها به اطلاق این آیه قرآن تمسک می‌کنند؛ مثلاً وقتی شک می‌شود که آیا عربیت در صیغه بیع شرط است یا نه فقها به این آیه تمسک می‌کنند و نفی شرطیت را استفاده می‌کنند و می‌گویند این آیه اطلاق دارد و تمامی بیع‌ها را شامل می‌شود. بیع با صیغه عربی باشد یا با صیغه غیر عربی به اطلاق این آیه أحل الله البیع تمسک می‌شود. در اینجا بعضی از فقها اشکال کردند. مثلاً مرحوم حضرت امام فرموده که این آیه شریفه در مقام بیان شرایط وجزئیات بیع نیست و فقط در مقام بیان اصل حلیت بیع است. فقط می‌گوید بیع حلال است اما بیع چه شرایطی دارد و چه اجزایی دارد این آیه در مقام بیان شرایط و خصوصیات و جزئیات نیست. پس نمی‌توانیم اطلاق را از این آیه مورد توجه قرار دهیم. در این آیه باید ببینیم که این آیه در مقام بیان چیست؟ این آیه ظاهرش در این مقام است که نفی أمّ کند از مواردی که ظهار تحقق پیدا کرده است. در زمان جاهلیت که این عبارت گفته می‌شده که ظهرکِ کظهر أمّی، که ظهار به آن می‌گویند این باعث می‌شد که همسر به منزله أمّ می‌شد و تمام آن مسائلی که برای همسر بودن بوده در آن از بین می‌رفته است و این همسر به منزله أمّ می‌شد. آیه قرآن می‌فرماید که این ظهار موجب نمی‌شود که این همسر أمّ شود و مثل مادر باشد. می‌فرماید: (الَّذِينَ يُظَاهِرُونَ مِنْكُمْ مِنْ نِسَائِهِمْ مَا هُنَّ أُمَّهَاتِهِمْ إِنْ أُمَّهَاتُهُمْ إِلَّا اللَّائِي وَلَدْنَهُمْ) این‌ها مادرهای شما تلقی نمی‌شوند. یعنی این آیه در مقام نفی أمّ در مورد ظهار است. یعنی آیه نمی‌خواهد أمّ بودن را منحصر در مسئله زاییدن و حمل کند. آیه در مقام بیان این نکته نیست و در مقام بیان نفی أمّ بودن در مورد ظهار نیست. منتها در آن زمان صدق أم بودن فقط از طریق زاییدن بوده است و در آن زمان چیز دیگری مطرح نبوده است. فقط بحث حمل و بحث زاییدن بوده و راه دیگری برای تولد فرزند وجود نداشته است. لذا آیه قرآن می فرماید: إِنْ أُمَّهَاتُهُمْ إِلَّا اللَّائِي وَلَدْنَهُمْ ؛ می‌خواهم بگویم ما نمی‌دانیم که این آیه شریفه قرآن در مقام تعریف أمّ است که ما انحصار از آن بفهمیم که أم بودن لابدّ به این است که از طریق حمل و زاییدن باشد.

ثانیاً ممکن است کسی بگوید که این آیه قرآن با إلّا استثنائیه دارد أم بودن را به ولدنهم منحصر می‌کند. إِنْ أُمَّهَاتُهُمْ إِلَّا اللَّائِي وَلَدْنَهُمْ؛ آیه در مقام انحصار و حصر است.

در قرآن وَلَدَ به معنای تکوّن شیءٍ عن شئٍ است نه به معنای زاییدن

اگر کسی این را بگوید و این اشکال را به ما بکند ما یک اشکال اساسی دیگر به این استدلال داریم.

در قرآن کلمه وَلَد، والد، والده، اولاد را یک تتبعی بکنیم که معنای آنها در قرآن چیست؟ یعنی می‌خواهیم ببینیم وَلَد که در قرآن آمده که مِن جمله این عبارت إلّا اللائی ولدنهم است، این ولد به معنای زاییدن است یا به معنای تکوّن شئٍ عن شئٍ است. آیات قرآن را که نگاه کنیم من چند آیه را عرض می‌کنم:

آیه اول: لَا أُقْسِمُ بِهَذَا الْبَلَدِ * وَأَنْتَ حِلٌّ بِهَذَا الْبَلَدِ * وَوَالِدٍ وَمَا وَلَدَ[3] ؛ الان کلمه والد به چه کسی اطلاق می‌شود؟ به پدر؛ وَمَا وَلَدَ دارد.

آیه دیگر: يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ وَاخْشَوْا يَوْمًا لَا يَجْزِي وَالِدٌ عَنْ وَلَدِهِ وَلَا مَوْلُودٌ هُوَ جَازٍ عَنْ وَالِدِهِ شَيْئًا[4] ؛ باز می‌بینید که کلمه والد به پدر اطلاق شد.

آیه دیگر: لَا تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلَا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ[5] ؛ این هم به مادر اطلاق شده است. پس کلمه والد، ولد همچنانکه در رابطه با مادر آمده و در رابطه با پدر هم آمده است. نتیجه می‌گیریم که کلمه ولد و مشتقات آن به معنای زاییدن نیست و به معنای تکوّن شیءٍ عن شئٍ است و یک چیزی از یک چیز دیگری نشأت گرفتن. پس ولد به این معناست و به معنای زاییدن و حمل نیست. بله در مورد زن و مادر این تکوّن شئٍ عن شئٍ با زاییدن و حمل همراه بوده است اما خود ولدنهم به این معنا نیست؛ واللائی ولدنهم؛ یعنی مادرهای شما نیست مگر آن زنهایی که شما از آنها به وجود آمدید و تکوّن شما از آنهاست. این دلیل مختار ما نیست ولی اگر بخواهیم به این آیه تمسک کنیم به این شکل که مستدل پیش آمد می‌توانیم بگوییم هر فرزندی که از هر کسی به وجود آمد به هر شکلی مادر به او اطلاق می‌شود. چون ولدنهم به معنای تکوّن شیءٍ عن شئٍ است. بنابراین اگر بخواهیم به این آیه شریفه تمسک کنیم و این تمسک مستدل را در اینجا داشته باشیم که این آیه در مقام بیان تعریف أمّ است و می‌خواهد أم را تعریف و با جمیع حصوصیاتش بیان کند و می‌خواهد بگوید أمّ به چه چیزی گفته می‌شود این آیه را مورد استدلال قرار دهیم معنایش این می‌شود که هر چیزی که تکوّن از چیز دیگری در آن باشد که مثلاً این فرزند از این شخص به وجود آمده، حالا چه پدر و چه مادر هر چند در آیه فقط أم را مورد عنایت داشته است. بنابراین تکوّن شئ عن شئ موجب صدق مادری می‌شود. اگر این را ما بپذیریم آن وقت صاحب سلول هم أمّ می‌شود، چون صاحب سلول هم منشأ پیدایش می‌شود. بنابراین از این آیه قرآن ما نمی‌توانیم این استفاده را بکنیم که در مقام بیان تعریف أمّ باشد.

نکته اساسی در این آیه اولاً این است که این آیه حالت غالبی را بیان می‌کند که در آن زمان منحصر در طریق حمل و زاییدن بودن است و از طریق زایمان محقق می‌شده است.

ثانیاً اصلاً ولدنهم در آیات قرآن که می‌بینیم و در لغت می‌بینیم «وَلَدَ» به معنای تکوّن شئٍ عن شئٍ است نه به معنای زاییدن. آنچه که در کتابهای لغت هم آمده و در آیات قرآن هم که نگاه می‌کنیم ولدنهم به معنای زاییدن است.

پس بنابراین این آیه قران نمی‌توان به آن تمسک کرد که صاحب حمل أمّ نیست. صاحب حمل أمّ است و ما این را نمی‌خواهیم نفی کنیم بلکه می‌خواهیم بگوییم أمّ منحصراً به صاحب حمل اطلاق نمی‌شود و از این آیه نمی‌توانیم این را اثبات کنیم که أمّ فقط صاحب حمل است

بنابراین اگر یک فرزند شبیه سازی شده از یک سلول خانمی به وجود آمد در حالی که این سلول با تخمک زن دیگری ترکیب شده باشد و بعد در رحم زن دیگری قرار گرفته باشد، اینجا مادر این طفل شبیه سازی شده کیست؟ ما نمی‌توانیم از این آیه شریفه استفاده کنیم که صاحب حمل فقط مادر این طفل است ولا غیر. یعنی اینکه معیار أمّ بودن صاحب حمل بودن است ما نمی‌توانیم از این آیه شریفه این را استفاده کنیم. آیات دیگری هم در این زمینه وجود دارد که جلسه بعد بیان می‌کنیم. و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین.