موضوع: فقه پزشکی/ شبیه سازی/ اقوال علمای ادیان مختلف در مورد شبیه سازی

بحث ما راجع به شبیه سازی بود و تعریف شبیه سازی را به مقداری که لازم بود عرض کردیم.

به بحث از ادله مالفان رسیدیم. دلیل اول مخالفان شبیه سازی را بیان کردیم و آن دلیل را بررسی کردیم.

دلیل دوم حرمت شبیه سازی: لزوم تولید مثل از طریق جنسی

دلیل دوم عبارت است از لزوم تولید مثل از طریق جنسی. توضیح مطلب این است که یکی از سنت های تکوین در عالم خلقت فرزند آوری از طریق عملیات جنسی و حمل خانم از طریق مقدمات در واقع طبیعی فرزند آوری است که عبارت است از اینکه فرزند از طریق عملیات جنسی متولد شود. این سنت الهی سنت عالم خلقت است و از بعد از حضرت آدم و حوّا تا الان به همین شکل بوده و یکی از سنت های ثابت عالم خلقت است. البته اهدای تخمک و اسپرم به مرد و زن ناتوان و عقیم وجود دارد. تلقیح مصنوعی هم داریم. فرزندآوری از طریق رویان هم داریم که توضیحش را در جلسات گذشته عرض کردیم. منتها این روش های به اصطلاح کمک دادن به مرد و زن عقیم، این منافاتی با این سنت تکوینی ندارد. تلقیح مصنوعی مخالف با این سنت نیست. اهدای تخمک و اسپرم زن و مرد مخالف با این سنت نیست. به هر حال آن طریق جنسی محفوظ می‌ماند. یعنی نمی‌شود گفت که به تمام معنا مخالف با این سنت تکوینی است. البته روش تغییر می‌کند و یک مقدار متفاوت با راه و روش تولید طبیعی انسان است ولی نمی‌شود گفت مخالف این سنت است و سنت تکوینی خلقت را از بین می‌برد. این را در رابطه با راه هایی مثل تلقیح مصنوعی نمی‌شود ادعا کرد. ولی شبیه سازی این سنت تکوینی را به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد. شبیه سازی مورد بحث که توضیحش مفصل داده شد اساساً در فرایند زاد و ولد تأثیر اساسی دارد. آن فرایند زاد و ولد را کلّاً از بین می‌برد. شبیه سازی ترکیب اسپرم و تخمک را منسوخ می‌کند و این ترکیب را از بین می‌برد که ما یک ترکیب اسپرم و تخمک داشتیم. در عالم طبیعت شبیه سازی ساز و کار این روش را از بین می‌برد. به خصوص اگر شبیه سازی با توجه به توضیحات جلسه گذشته اگر گسترش پیدا کند آن وقت خواهیم دید که اساساً این سنت تکوینی که زاد و ولد طبیعی است و از راه ترکیب اسپرم و تخمک است این ساز و کار برچیده می‌شود. ما الان کاری به هدف و غایت نداریم و فعلاً این را می‌خواهیم بگوییم که دلیل دوم را این بیان کرده‌اند که شبیه سازی مخالف با سنت تکوین است. صرف اینکه مخالف با سنت تکوین الهی است؛ لذا گفته‌اند شبیه سازی اشکال دارد. حالا غایت آن و هدف آن چیست کاری نداریم. همین که مخالف با یکی از سنت های ثابت در عالم تکوین است و با ساز و کار طبیعت در انسان مخالفت دارد کفایت می‌کند. ما به حیوانات کار نداریم و بحث ما بر سرِ شبیه سازی انسان است که اگر به اطلاقش توجه کنیم شبیه سازی در حیوانات را هم شامل می‌شود؛ چون در حیوانات هم دستکاری صورت می‌گیرد. سنت تکوینی این است که زاد و ولد از راه جنسی باشد. مثل اینکه عمل به قیاس مخالف با سنت تشریعی برخاسته از شارع است و نباید به قیاس عمل کرد. آن در تشریع است و این در تکوین است. بالأخره ما باید پیرو این سنت باشیم، این سنت تکوین؛ این دلیلی است که بیان شده و حالا ما برای این دلیل می‌خواهیم شواهدی را بیاوریم. اول از قرآن کریم شاهد می‌آوریم. قرآن می فرماید: ﴿ألَمْ نَخْلُقْكُمْ مِنْ مَاءٍ مَهِينٍ﴾[1] ؛ این آیه اشاره به همان سنت تکوینی می‌کند. یا این آیه سوره طارق: ﴿فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسَانُ مِمَّ خُلِقَ﴾[2] ﴿خُلِقَ مِنْ مَاءٍ دَافِقٍ﴾[3] ﴿يَخْرُجُ مِنْ بَيْنِ الصُّلْبِ وَالتَّرَائِبِ﴾[4] . این در واقع اشاره به همین سنت تکوینی ترکیب اسپرم و تخمک دارد. در همه تفاسیر قرآنی هم این توضیح را داده‌اند. یا این آیه شریفه: (﴿أَلَمْ يَكُ نُطْفَةً مِنْ مَنِيٍّ يُمْنَى﴾[5] ؛ آیه دیگر: ﴿إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَبْتَلِيهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِيعًا بَصِيرًا﴾[6] ؛ آیات متعددی در این زمینه هست. البته یک سری از آیات هم هست که هدف را هم بیان کرده‌اند. هدف از این طریق زاد و ولد و هدف از این روش که زوجی باشد و زوجه‌ای باشد و زوج و زوجه در کنار هم باشند. چون شبیه سازی اصلاً زوج و زوجه و ازدواج در آن لازم نیست که جلسه اول مفصل گفتم که اصلاً نیاز به تزویج نیست. آیه قرآن: ﴿وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ﴾[7] ؛ لتسکنوا یعنی به آرامش رسیدن. جعل بینکم مودة و رحمة یعنی مهربانی و عطوفت که در زوج و زوجه تحقق پیدا می‌کند. در این روش و سنت الهی که زوجی باشد و زوجه‌ای باشد و عملیات جنسی بین این دو رخ دهد و تبدیل به یک انسان دیگری شود. هدف را هم قرآن بیان کرده است. یعنی این سنت تزویج و بارداری از این طریق این اهداف را هم دارد که شبیه سازی همه اینها را از بین می‌برد؛ به ویژه اینکه اگر گسترش پیدا کند. روایات هم در این زمینه زیاد داریم. مثلاً امام باقر7 می‌فرماید: ماءُ الرَّجلِ و ماءُ المرأةِ اخْتَلَطا جَميعاً [8] ؛ این اشاره به همین عملیات تکوینی است که برای تولد انسان تعبیه شده است. روایات زیاد است که الان من اینجا یادداشت کردم. خودتان هم می‌توانید مراجعه کنید در اینکه سنت تکوینی الهی بر این است شکی نیست. لذا دانشمندان مختلف در ادیان مختلف به این دلیل اشاره کرده اند. مثلاً رابطة العالم الإسلامی که یک مجموعه‌ای است در مسیر مکّه به جدّه؛ یک سازمان اسلامی مردمی بسیار گسترده در آنجا هست که اعلام می‌کند این مجموعه علمی که شبیه سازی تغییر سنت خداوند در آفرینش انسان و تغییر شیوه مشروع ایجاد نسل است. تصریح می‌کند که این مخالف با این سنت است. شبیه سازی در واقع بازی با ژن‌های وراثتی انسان برای رسیدن به نسخه های متشابه است. این نظر همین مجموعه علمی است که عرض کردم. محمد طنطاوی هم در الإستنساخ بین العلم و الدین که یک رساله‌ای است که نوشته همین را بیان می‌کند که شبیه سازی مخالف با سنت تکوینی الهی است.

در بین علمای شیعه و مراجع و بزرگان خیلی به ادله آن توجه نشده است. ولی مقالات و کتابها و این‌ها وجود دارد.

در آیین ارتدوکس هم این مسأله که ازدواج و خانواده را برای تولید مثل و تربیت فرزند بسیار مقدس می‌دانند و می‌گویند باید خانواده باشد و تولید مثل از این طریق باشد. رابطه جنسی را امری مقدس می‌دانند که از ارتباط زوج و زوجه پدید می‌آید و شبیه سازی وسیله‌ای برای از بین بردن این امر مقدس است. این آیین ارتدوکس.

در کاتولیک هم که مهم ترین فرقه مسیحیت است و 40 درصد از جمعیت مذهبی ایالات متحده را کاتولیک تشکیل می‌دهد و در جاهای دیگر هم همین طور است که کاتولیک بزرگترین فرقه مسیحیت است و در این آیین هم در واقع شبیه سازی را ناقض رابطه جنسی می‌شمارند که می‌گویند نباید رابطه جنسی در طبیعت نقض شود. حالا پروتستان هم همین طور. با اینکه از لحاظ فکری با کاتولیک خیلی فاصله دارند و مخالف برخی مسائل کاتولیک هستند که جایش نیست که بحث کنیم؛ اینها هم ارتباط ذاتی و لاینفک ازدواج را مورد تأکید قرار می‌دهند و می‌گویند شبیه سازی از بین برنده شیوه تولید مثل است و این درست نیست. در حقوق بین الملل هم نگاه کردم در برخی از نوشته ها وجود دارد. مثلاً در سال 1987 منشوری به وسیله کنگره ایالات متحده صادر شده که به صراحت گفته شده شبیه سازی کرامت انسان و رابطه طبیعی تولید مثل را خدشه دار می‌کند. بنابراین ممنوع است. پس یکی از ادله‌ای که می‌توان برای حرمت شبیه سازی بیان کرد نقض رابطه جنسی در به وجود آمدن انسان و فرزند؛ این را به عنوان یکی از ادله می‌توانیم بیان کنیم.

اشکال به دلیل دوم مخالفان شبیه سازی

به نظر ما با همه این توضیحاتی که داده شد این دلیل هم دارای اشکال است. چند اشکال را بیان می‌کنیم تا ببینیم به کجا می‌رسیم. اولاً بحث ما فقهی است. حالا از جای دیگر هم شاهد می‌آوریم، از حقوق بین الملل، از ادیان دیگر برای اینکه یک حالت مقارنه‌ای هم داشته باشد. یک نکاتی هم در بین هست که بسیار مفید است. حالا ما وقتی وارد ادله می‌شویم دیگر بحث فقهی می‌کنیم. ببینیم فقه شیعه چه می‌گوید چون اساس این است. اشکال اول این است که این سنت تکوینی الهی در انسان تولید مثل از راه جنسی است و شکی نیست. در این جهت ما شک نداریم که یکی از سنت‌های قیم و ثابت و مستمر همین زاد و ولد از طریق عملیات جنسی است و در این شکی نیست. منتها اشکال این است که صرف اینکه یک روشی سنت تکوینی الهی است آیا دلالت می‌کند که نقض آن سنت حرام است. این باید مورد بحث قرار گیرد. آیا نقض سنت تکوینی الهی حرمت دارد؟ یعنی ما بحث صغروی الان نداریم. شبیه سازی أفرُض که با سنت تکوینی زاد و ولد منافات دارد اما منافات داشتن با سنت تکوینی طبیعی الهی آیا حرمت دارد؟ در آیات و روایات دلیلی پیدا نکردیم. اگر شما مثلاً یک سنت تکوینی در رابطه با گیاهان را دستکاری کنید که تغییراتی هم الان هست، تراریخته مثلاً؛ تغییرات ژنتیکی در گیاهان آیا اینها مخالف با آن روش طبیعی عالم تکوین است. برخی از این چیزها مسلماً مخالف است ولی آیا حرام است؟ ما چه دلیلی بر این داریم؟

ثانیاً، یک نقضی را ما اینجا وارد می‌کنیم. اگر شبیه سازی منافات با سنت تکوینی الهی دارد و نقض آن حرام است پس چرا در شبیه سازی حیوان و گیاهان دانشمندان قائل به حرمت و ممنوعیت نشدند؟ فقهای شیعه و سنی غالباً و شاید قریب به اتفاق که اقوالشان را دیدم شبیه سازی حیوان و گیاهان را بدون مشکل می‌دانند. اگر منافات داشتن با سنت تکوینی الهی حرمت می‌آورد نباید فرقی باشد بین شبیه سازی انسان با شبیه سازی گیاهان و حیوانات.

ثالثاً، ( این اشکال را وارد نمی دانیم ولی بیان آن مناسب است) اگر این سنت تکوینی الهی نباید نقض شود پس چرا خود طبیعت آن را نقض کرده است؟ در مورد حضرت عیسی7 که از طریق عملیات جنسی به دنیا نیامد. خود طبیعت ناقض این سنت بوده است. این را هم به عنوان دلیل کسی شاید بگوید. اما ما این دلیل را نمی‌پذیریم به دلیل اینکه همان کسی که این سنت تکوینی را پایه گذاری کرد همان خداوند هم برای اتمام حجت معجزه پیامبران را یکی از سنت های خودش قرار داده است. معجزاتی که برای نشان دادن نبوت از طریق پیامبران انجام می‌شده اینها همه خارق العاده بوده است و خلاف طبیعت انجام می‌گرفته است؛ اما این هم یکی از سنت های الهی است. بنابراین این دلیل فایده‌ای ندارد برای اینکه نقض این دلیل را بیان کردیم.

به هر حال ما نه دلیلی بر وجوب تبعیت داریم و نه دلیلی بر حرمت نقض داریم. صرف اینکه شبیه سازی مخالف با سنت تکوینی الهی است دلیل بر حرمت نمی‌شود. البته پیامدها و عواقب سوئی که دارد اینها مطالب دیگری است که بعداً به آن می‌رسیم. ما فعلاً همین حرمت نقض سنت را می‌خواستیم بیان کنیم که به نظر ما نقض سنت طبیعی تکوینی بشری را ما دلیل بر حرمتش نداریم.