موضوع: فقه پزشکی/ شبیه سازی/ تعریف شبیه سازی

بحث ما چند سالی است در رابطه با فقه معاصر بوده و هر سال یک بحثی را در مباحث مسائل مستحدثه پزشکی انتخاب داشته ایم و پیرامون آن مسائلی را عرض کردیم. امسال برای عزیزان بحث شبیه سازی را داریم.

تعریف لغوی شبیه سازی

در لغت عرب اگر شما توجه بفرمایید واژه الإستنساخ را داریم که به ترجمه فارسی می‌شود گفت همین شبیه سازی می‌باشد. البته شبیه سازی در واقع یکی از مصایق استنساخ است؛ چون استنساخ یعنی کپی برداری یا پدید آوردن مشابه. حالا شبیه سازی یک اصطلاحی شده که یکی از مصادیق استنساخ می‌تواند تلقی شود. ریشه این شبیه سازی برگشت می‌کند به یک واژه یونانی که آن واژه کلن است. در مورد این واژه از نظر لغوی گفته اند به معنای جوانه یا سرشاخه یا قلمه می‌باشد. اولین باری که این شبیه سازی استعمال شده در مورد تکثیر گیاهان مورد توجه قرار گرفت. این معنای لغوی شبیه سازی.

تعریف اصطلاحی شبیه سازی

از نظر اصطلاحی یک تعریفی را به طور مختصر من امروز برای عزیزان عرض می کنم. تولید مثل غیر جنسی را به آن شبیه سازی می‌گویند. یعنی اگر از راه غیر جنسی یک موجودی شبیه موجود اول به وجود آید به آن شبیه سازی گویند. چون بنای خلقت در حیوانات و انسان این است که تلقیح بین اسپرم مرد و تخمک در زنان صورت گیرد و موجودی به وجود آید به نام انسان که از نظر ژنتیک شبیه پدر می‌شود، شبیه مادر می‌شود، شبیه جدّش می‌شود، شبیه جدّه اش می‌شود. این بنای خلقت بوده و بنای خلقت خواهد بود که در واقع سلول های جنسی این کار را انجام می‌دهند. شبیه سازی تولید انسان و حیوان است از سلول غیر جنسی. در مورد این شبیه سازی یک نکاتی را عرض می‌کنم تا به اصل مطلب برسیم. شبیه سازی به طور طبیعی آن طور که دانشمندانی که تخصص دارند گفته اند به طور طبیعی در طبیعت وجود دارد.

الان قلمه زنی در گیاهان یک نوع شبیه سازی است. برخی از حشرات را گفته اند که تولید مثل شان از راه شبیه سازی است. در واقع قلمه زدن اگر شما بذر را در دل خاک بکاری این بنای طبیعی است ولی قلمه زدن یک کار شبیه سازی است منتها در مورد گیاهان است. در رابطه با حیوانات هم مثلاً گفتند نوعی از سوسمار تولید مثل از راه شبیه سازی دارد که حالا توضیح می‌دهم. حتی گفته شده که این دوقلوهای همسان هم یک نوع شبیه سازی است. یعنی یک نوع تخم لقاح یافته گاهی شکافته می‌شود و دلیل آن هم خیلی معلوم نیست؛ تبدیل به دو سلول می‌شود و یا چند سلول جدا از هم و هر کدام هم یک جنین مستقلی را تشکیل می‌دهد. آن دومی در واقع یک کار شبیه سازی است که در طبیعت وجود دارد. در رابطه با شبیه سازی یک معنای امروزی دارد که ما به دنبال مفهوم و اصطلاح امروزی آن هستیم. به دنبال شناخت آن موضوعی است که نوپدید است. می‌خواهیم ببینیم شبیه سازی که الان مورد چالش است و خیلی هم روی آن بحث می‌شود نه فقط در دین اسلام بلکه در دین مسیحیت و در دین یهود و در حقوق بین الملل و در خیلی مسائل اخلاقی، در علم اخلاق، در این‌ها شبیه سازی یعنی چه؟ موضوع شناسی آن را إنشاء‌الله خدمت عزیزان هستیم. اولین کسی که شبیه سازی را به معنای امروزی اش استعمال کرد یک زیست شناس انگلیسی است به نام هالُن که اعلام می‌کند شبیه سازی توسط انسان به زودی امکان پذیر خواهد شد. یعنی اولین بار اصطلاح شبیه سازی که الان مورد بحث است توسط این شخص مطرح شده که همان واژه کِلُن است که بنده عرض کردم. بعد از این که بگذریم یک کتابی هم به نام کتاب شوک جدید در سل 1907 میلادی تألیف شد توسط آلوین تافلِر، که ایشان هم اعلام کرد که انسان قادر است که شبیه خودش را بسازد. این خیلی مهم بوده در زمان خودش. شاید امروز خیلی ملموس شده این قصه، اما در زمان خود این شخص خیلی مهم بوده است. سال 1996 اعلام شد که یک گوسفند شبیه سازی کردند توسط یان ویلموت انگلیسی که ایشان اعلام کرد یک گوسفند شبیه سازی شده تولید شده است که حالا کار نداریم که این گوسفند در اثر بیماری ذات الریه به رحمت خداوند پیوست. این اولین کار بوده که خیلی مهم است و این خبری است که سال 2002 میلادی خبر تولید یک نوزاد شبیه سازی به سراسر دنیا مخابره شد که حالا توسط شرکت کلوناید این مطلب بیان شد که یک نوزادی به وسیله همین شبیه سازی متولد شده است. البته خیلی هم مورد تأیید واقع نشد ولی خبر آن خیلی عجیب بود در آن زمان که این مطلب بیان شد چون پدیده خیلی عجیبی تلقی می‌شد که الان هم خیلی عجیب است و از آن پدیده نوظهور بودن خارج نشده است. شبیه سازی یک مطلب خیلی مهم است. این یک گزارش مختصری در مورد شبیه سازی بود. آنچه که مهم است این است که ما بیاییم اقسام شبیه سازی را بیان کنیم و آن شبیه سازی مورد نظر را توضیح دهیم که چه هست؟ اولاً ببینیم مسأله چه هست؟ بعد ببینیم که چند قسم دارد؟ حالا تعریف لغوی آن خیلی مهم نیست ولی به هر حال به لحاظ فنی باید اول تعریف لغوی شود که بیان شد. اما آن شبیه سازی اصطلاحی که الان مورد بحث در دنیاست آن چیست؟ برای اینکه شبیه سازی خوب روشن شود امروز اقسام شبیه سازی را مورد بررسی قرار می‌دهیم. اقسام شبیه سازی از لحاظ‌های مختلف بررسی می‌شود.

اقسام شبیه سازی

از یک لحاظ شبیه سازی بر سه قسم است: 1. شبیه سازی در گیاهان. 2. شبیه سازی در حیوانات. 3. شبیه سازی در انسان. اقسام‌های دیگری را هم به لحاظ های دیگری می‌توانیم داشته باشیم. یک تقسیمی شبیه سازی دارد که به نظرم می‌تواند در بحث های فقهی ما اساس قرار گیرد. چون ما بحث فقهی داریم و نمی‌خواهیم بحث پزشکی داشته باشیم. آن تقسیم بندی که می‌تواند بحث فقهی مورد نظر شود آن برای ما مهم است. در این تقسیم بندی قسم اول شبیه سازی، شبیه سازی رویانی است. قسم دوم شبیه سازی در مانی است و قسم سوم شبیه سازی تولیدی یا در برخی از کلمات دیدم که شبیه سازی مولّد است. این سه قسم شبیه سازی. باید این‌ها را توضیح دهیم و بگوییم که کدام یک از این اقسام مورد بحث فقهی ما قرار می‌گیرد. شبیه سازی تولیدی یا مولّد

شبیه سازی رویانی

شبیه سازی رویانی این است که برخی زنان به جهت عدم فعالیت تخمک یا ناقص بودن فعالیت تخمک نمی‌توانند تشکیل تخمک سالم داشته باشند. رحم سالمی دارند اما نمی‌توانند تشکیل تخمکی که تبدیل به انسان شود را داشته باشند. اینها در واقع زنان نازا هستند. در رابطه با این زنان می‌آیند این کار را انجام می‌دهند. می‌آیند اسپرم مرد با تخمک یک زن سالم را خارج از رحم در ظرف شیشه‌ای با یک عملیات پزشکی لقاح اسپرم مرد (شوهر زن) در تخمک یک زن سالم خارج از رحم صورت می‌گیرد. این لقاح صورت می‌گیرد بعد به داخل رحم این زن نازا منتقل می‌شود و تبدیل به یک فرزند سالم می‌شود با شرایط خودش که ما خلاصه اش را متوجه شویم که چطور می‌شود. یا اینکه ممن است مشکل از طرف مرد باشد و مرد نمی‌تواند دارای فرزند شود. مشکل از اسپرم مرد است. اینجا اسپرم حاصل از انزال یک مردی گرفته می‌شود و بعد با یک عملیات پزشکی که انجام می‌دهند اسپرم قابل بارور را همزمان با تخمک گذاری زن به طریق غیر طبیعی وارد رحم زن می‌شود و بعد هم با آن تخمک سالم زن آن اسپرم آمیخته می‌شود و لقاح صورت می‌گیرد و تبدیل به جنین می‌شود و بعد یک انسانی به وجود می‌آید. به این شبیه سازی رویانی می‌گویند. شبیه سازی رویانی این دو قسم بود که عرض کردم. شاید به شکل دیگری هم باشد ولی اهمّ شبیه سازی رویانی این است که بنده عرض کردم. یک شبیه سازی هم داریم در زمانی که برخی دیدم که شبیه سازی پژوهشی هم این شبیه سازی نام گرفته است. که به لحاظ و به اصطلاح فائده‌اش شبیه سازی درمانی گفته شده است. شبیه سازی پژوهشی هم به نظرم چون در پژوهش مورد بررسی قرار می‌گیرد و به صورت آزمایشی مورد بررسی قرار می‌گیرد به این نام مطرح شده است.

شبیه سازی درمانی

این شبیه سازی درمانی چیست؟ یک مقدمه را بگویم و بعد توضیح دهم. ببینید سلول از سه قسمت تشکیل شده است: 1. پوسته. 2. مایعی به نام سیتوپلاسم. 3. هسته. که این هسته از کروموزوم ها تشکیل شده است که توضیحاتش در جای خودش خواهد آمد.

شبیه سازی درمانی را در برخی از اعضای بدن مثلاً از پوست بدن شخصی یک سلولی را می‌گیرند و بعد در یک مکان خاصی با شرایط و ویژگی های خاص قرار می‌دهند و به این سلول غذای مصنوعی تزریق می‌شود. آن غذا چیست، مسائل تخصصی است. بعد این سلول به سلول‌های همسان و همانند تکثیر می‌شود. بعد یک پوسته جدیدی حاصل می‌شود و بعد مورد استفاده درمانی قرار می‌گیرد؛ که اگر کسی فاقد پوست سالم باشد آن را جایگزین می‌کنند و در بدن شخص قرار می‌دهند. این شبیه سازی درمانی است.

شبیه سازی تولیدی

سومین قسم شبیه سازی تولیدی است یا مولّد که بیشتر بحث چالشی در این نوع شبیه سازی است. حالا موضوع شناسی را داریم انجام می‌دهیم. شبیه سازی تولیدی مانند قلمه زنی در گیاهان است. البته شبیه سازی از یک لحاظ است و إلّا از لحاظ پیچیدگی اصلاً قابل قیاس نیست. ببینید سلول تخمک زن که دارای همان هسته و پوسته و مایع سیتوپلاسم است، این سلول تخمک زن را مورد عملیات خاص قرار می‌دهند و هسته آن سلول را خارج می‌کنند. این مرحله اول است که با یک عملیات پیچیده این کار صورت می‌گیرد. بعد با یک عملیات پیچیده یک سلولی را از یک انسانی می‌گیرند، هسته آن سلول را خارج می‌کنند و جایگزین آن هسته سلول تخمک می‌کنند که از آن سلول خارج شده است؛ یعنی هسته سلول دیگری را جایگزین هسته آن سلول می‌کنند که از تخمک خارج شده بود. آن وقت محصول این کار را در یک مکانی قرار می‌دهند که یا رحم زن است یا محلی شبیه به رحم زن است که شرایط رحم زن را دارد و این تبدیل به یک انسان می‌شود. این چیزی که ادعا شده و در کلمات به شکل‌هایی بیان شده و من البته شکل ساده آن را بیان کردم. این را شبیه سازی تولیذی یا مولّد می‌گویند.

همه این سه قسم می‌تواند مورد بررسی قرار گیرد. شبیه سازی رویانی آیا از لحاظ فقهی جایز است یا خیر؟ این شبیه سازی رویانی فروعات فقهی‌اش چه می‌شود؟ منتها آنچه که الان در دنیا در بین ادیان مختلف و به ویژه در دین اسلام مورد چالش است این است که شبیه سازی درمانی و بالأخص شبیه سازی تولیدی، که اگر بخواهیم اول حساب کنیم شبیه سازی تولیدی است که آیا جایز است یا خیر؟ مسائل فقهی آن چه طور می‌شود؟ بالأخره یک مطلبی است که مسأله فقهی آن باید مورد بررسی قرار گیرد که إنشاء الله باید یک سر فصل درست کنیم و بر طبق سرفصل پیش برویم و مورد بحث قرار گیرد. بعد هم شبیه سازی درمانی است. یعنی آنچه که الان خیلی مورد چالش علمی و حقوقی است و مورد چالش فقهی و فلسفی (فلسفه اخلاق و...) است و مورد بحث است شبیه سازی تولیدی است.بعد هم شبیه سازی درمانی است و اگر خواستیم شبیه سازی رویانی را هم مورد بررسی قرار دهیم.

نکته دوم: این شبیه سازی رویانی با این توضیحی که دادیم شاید بشود گفت آن شبیه سازی اصطلاحی که توسط دانشمندان زیست شناس مثل هالُن یا یان ویلموت که عرض کردم این نوع از شبیه سازی داخل آن اصطلاح خاص نیست و بیشترین اسمش را تلقیح بگذاریم. منتها این تلقیح مصنوعی است. این تقسیمی است که در این کتاب ها است ولی به نظر می‌رسد که قسم اول از این مقسم خارج می‌شود. و یک شبیه سازی درمانی داریم و یک شبیه سازی تولیدی یا مولّد که إنشاء الله در آینده می‌خواهیم این را مورد بحث قرار دهیم.