درس خارج فقه استاد مقتدایی
کتاب الامربالمعروف و النهی عن المنکر
92/06/30
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: كتاب الامر بالمعروف و النهی عن المنکر (جایگاه امر به معروف و نهی از منکر در آیات و روایات)
گفتیم
[1]
امر به معروف ونهی از منکر از اهم فرائض در اسلام است. مرحوم امامره در تحریر فرمودند «هما من اسمیالفرائض و اشرفها» و گفتیم در متن عبارات روایات به همین مضمون میفرماید «تقام بها الفرائض» یا «سبیل الانبیاء» یا «طریق الصلحاء» که دلالت بر اهمیت امر به معروف و نهی از منکر دارد و از طرفی عقوبت شدیدی نیز برای ترک آن گذاشته شده.
امام رضا(ع)
[2]
میفرماید «لتأمرن بالمعروف، ولتنهن عن المنكر، أو ليستعملن عليكم شراركم فيدعو خياركم فلا يستجاب لهم.» امر به معروف و نهی از منکر کنید و الا شرار بر شما مسلط میشوند و اگر برای رفع گرفتاریها دعا هم بکنید مستجاب نخواهد شد یا حادثهای عظیم واقع میشود که در اثر عقوبت ترک امر به معروف و نهی از منکر است.
امامره در تحریر میفرماید «و وجوبهما من ضروریات الدین و منکره مع الالتفات بلازمه و الالتزام به من الکافرین» وجوب امر به معروف و نهی از منکر از ضروریات دین است و منکر این ضروری با التفات به تبعات و لوازم آن محکوم به ارتداد و کفر است زیرا رد امر به معروف و نهی از منکر ملازم است با رد نبی و رد نبی هم کفر است.
اقوال علماء در اهمیت امر به معروف و نهی از منکر:
-تعبیر امامره این بود که امر به معروف و نهی از منکر از ضروریات دین است.
- مرحوم محققره
[3]
در شرایع میفرماید «والأمر بالمعروف، والنهي عن المنكر، واجبان إجماعا.»
-مرحوم صاحب جواهرره
[4]
در ادامه میفرماید «واجبان إجماعا من المسلمين بقسميه عليه»
-مرحوم علامهره
[5]
در قواعد میفرماید «ولا خلاف في وجوبهما مع وجوب الشرائط» یعنی اگر شرائط جمع باشد اتفاقی است که واجب است و احدی از علماء مسلمین در وجوب آن اختلافی نکرده است.
-مرحوم فخرالمحققینره
[6]
در شرح قول علامه در ایضاح الفوائد میفرماید «الأمر بالمعروف الواجب والنهي عن المنكر وجوبهما مع اجتماع الشرائط معلوم من دين النبي صلىاللهعليهوآلهوسلم»
از همه تعبیرات استفاده میشود که وجوب امر به معروف و نهی از منکر قطعی و ضروری دین اسلام است وقتی ثابت شد که ضروری دین است اگر کسی منکر شد و در وجوب آن تشکیک کرد لازمه انکار آن انکار نبی است زیرا انکار ضروری دین است و اگر کسی این لازمه را توجه داشته باشد و ملتزم به آن شود در این مرحله شخص قطعا کافر است.
استدلال بر وجوب امر به معروف و نهی از منکر از آیات و روایات:
الف: آیات:
-قوله تعالی
[7]
«ولتكن منكم أمة يدعون إلى الخير ويأمرون بالمعروف وينهون عن المنكر وأولئك هم المفلحون»
کیفیت استدلال به آیه: گفتهاند ظاهر ولتکن که امر است وجوب است یعنی «یجب» و خیلی روشن و صریح دلالت بر وجوب امر به معروف و نهی از منکر دارد یک تاکیدی هم دارد و میفرماید «أولئك هم المفلحون» یعنی فلاح و رستگاری را منحصر در کسانی میکند که این واجب را انجام میدهند و این آیه بلاشبهه دلالت بر وجوب دارد.
مناقشه بر استدلال به آیه:
مناقشه اول: جمعی از بزرگان میگویند این آیه نمیتواند دلالت بر وجوب داشته باشد زیرا گرچه امر ظاهر در وجوب است اما قرینه بر خلاف داریم و آن اینکه یامرون بالمعروف یعنی کار خوب و امر به کارهای پسندیده و معروف هم واجب را شامل میشود و هم مستحب را آیا میتوانیم بگوییم امر به مندوبات واجب است؟ چگونه میشود امر به آن واجب باشد حال آنکه خودش واجب نیست و نیز در مورد منکر میگوییم منکر اطلاق دارد کار قبیح را منکر میگویند کار قبیح هم حرام را شامل میشود و هم مکروه را و معنی ندارد که نهی از مکروهات واجب باشد! بنابراین در مورد «امر» در آیه اخذ به ظاهر نمیشود لذا ناچاریم امر را حمل بر مطلق رجحان بکنیم در نتیجه آیه دلالت بر وجوب ندارد.
جواب از مناقشه اول: در اینجا دو ظهور داریم یکی ظهور در وجوب صیغه امر و دومی ظهور معروف و منکر در اطلاق و این در اصول ثابت شد که اگر فعلی ظهوری دارد و متعلق آن هم ظهوری دارد ظهور فعل مقدم است بر ظهور متعلق آن مرحوم شیخ انصاری
[8]
در رسائل در مسئله استصحاب در بیان ادله قول نهم میفرماید «لأن الفعل الخاص يصير مخصصا لمتعلقه العام، كما في قول القائل: لا تضرب أحدا» ضرب ظهور در ضرب مولم دارد و متعلق آن احد است که هم شامل احیاء و هم شامل اموات میشود پس چون ضرب ظهور در ضرب مولم دارد در ظهور احد تصرف نموده و به احد زنده تخصیص میزنیم «فإن الضرب قرينة على اختصاص العام بالأحياء ، ولا يكون عمومه شامل للأموات» حاصل فرمایش مرحوم شیخ این است که ظهور فعل مقدم است پس در ما نحن فیه ظهور فعل ولتکن بر ظهور متعلق که معروف باشد مقدم است و میگوییم واجب است امر به معروف در واجبات در نتیجه آیه ظهور در وجوب دارد و شامل مستحبات و مکروهات نمیشود و دلالت آن تام و تمام است. و از آیاتی است که بلاشبهه دلالت بر وجوب امر به معروف و نهی از منکر دارد.
مناقشه دوم: این آیه ولتکن با آیه دیگری در قرآن تعارض دارد؛ آیهای داریم که مفهوم آن عدم وجوب امر به معروف و نهی از منکر است قوله تعالی
[9]
«يا أيها الذين آمنوا عليكم أنفسكم لا يضركم من ضل إذا اهتديتم» جمله علیکم انفسکم یعنی الزموا انفسکم جان و نفس خودتان را از گناه حفظ کنید اگر کسی گمراه شد به شما ضرری نمیرساند و شما کاری به دیگران نداشته باشید
[10]
حال آنکه در آیه سابق بیان شد واجب است امر به معروف و نهی از منکر کنید.
جواب از مناقشه دوم: این تعارض از دو راه جواب داده شد
الف: جواب اول از مناقشه دوم: این آیه ذیل یک آیه ای است که به تناسب آن آمده است صدر آیه میگوید «وإذا قيل لهم تعالوا إلى ما أنزل الله وإلى الرسول قالوا حسبنا ما وجدنا عليه آباءنا أولو كان آباؤهم لا يعلمون شيئا ولا يهتدون» به کفار خطاب میشود مسلمان شوید آنها میگویند ما همان راه پدرانمان را میرویم و قرآن میفرماید شما کاری به آنها نداشته باشید زیرا به ذهنشان میآمد که اگر ما مسلمان شویم پس پدران ما چه میشوند آیا آنها گمراه بودند؟ در مقام دعوت کفار به اسلام این آیه در جواب آنها نازل شد که راه هدایت را بگیرید اگر آنها گمراه بودند به شما ضرری نمیرساند پس این آیه در مقام جواب کفار است و تعارضی با آیه وجوب امر به معروف و نهی از منکر ندارد.
ب: جواب دوم از مناقشه دوم: بیان جواب دوم از مناقشه دوم که از روایات استفاده میشود و مهمتر نیز هست انشاءاله برای فردا.
[1] گفتنی است روزهای سه شنبه و چهارشنبه به خاطر سفر حضرت استاد به آستانه اشرفیه جهت افتتاح یک مدرسه علمیه درس تعطیل بود.
[2] وسائل الشیعة، حرعاملی، ج16، ص118، کتاب الامر بالمعروف و النهی عن المنکر، باب1، ح4، آلالبیت.
[3] شرایع الاسلام، محقق حلی، ج1، ص258، استقلال طهران.
[4] جواهرالکلام، شیخ محمدحسن نجفی جواهری، ج21، ص358، دارالکتب الاسلامیة طهران.
[5] قواعدالاحکام، علامه حلی، ج1، ص524، جامعه مدرسین.
[6] ایضاح الفوائد، فخرالمحققین، ج1، ص397، موسسه اسماعیلیان.
[7] سورهی مبارکهی آلعمران، آیهی104.
[8] فرائدالاصول، شیخ انصاری، ج3، ص79، مجمع فکر اسلامی.
[9] مائده/سوره5، آیه105
[10] این شبهه حتی زمان پیامبر بوده در زمان ما هم این شبهه وجود دارد که بعضی از این جوانان که ادعای روشنفکری دارند میگویند ما را در قبر خودمان میگذارند و او را در قبر خودش میگذارند من کاری به او ندارم.