موضوع: فقه الاسره/صله الارحام و قطیعتها /بررسی ترتیب از جهت منفق و منفق علیه

صحبت در مساله 12 تحریر الوسیله در موضوع نفقه اقارب بودیم.

بیان شد که ترتیب نفقه دو جهت دارد. یک جهت ترتیب بین انفاق کننده ها ؛ و یک جهت ترتیب از جهت انفاق شونده است.

ابتدا صحبت ما در مراتب از جهت انفاق کننده است.

ادله این ترتیب و تقدیم والد بر جد از کتاب و سنت بیان شد.

علی ای حال در بحث ترتیب منفق در کل 2 قانون و ضابطه کلی داریم :

قانون اول :

مقدمه : اقارب ثروتمند اگر در یک مرتبه باشند ، یک حکمی دارند و اگر در مراتب مختلف باشند حکم دیگری دارند.

ملاک مراتب واحد و متعدد این است که : یک شخص نسبت به والدین خود و اولاد خود ، مرتبه واحد است. درجه اول است. این شخص نسبت به والدین ، ولد است ؛ و نسبت به اولادش ، والد است و ارتباط مستقیم با این دو گروه دارد.

همین شخص نسبت به نوادگان و اجداد ، مرتبه ثانی و رتبه دوم دارد. هر دو گروه یعنی نوادگان و اجداد در یک رتبه هستند و هر دو با یک واسطه به این شخص مرتبط می شود.

هکذا همین شخص نسبت به فرزندان نوه ، و والدین اجداد ، با دو واسطه مرتبط می شود و آن ها (یعنی فرزندان نوه و والدین اجداد) در یک رتبه و در مرتبه سوم هستند.

و هکذا و ان علوا و ان نزلوا ...

حال اگر شرایط منفقین سلسله مراتب بود ، یعنی برای این شخص فقیر در مراتب مختلف برایش منفق وجود داشت ، مثل جایی که :

الف ) هم اولاد ثروتمند هستند و هم نوه ها ثروتمند هستند.

ب ) هم اولاد ثروتمند هستند و هم اجداد ثروتمندهستند.

ج ) هم ابوین او ثروتمند هستند و هم اجداد او ثروتمند هستند.

در این چنین شرایطی قانون «الاقرب فالاقرب» جاری می شود. فلذا بر همین اساس :

در فرض الف با وجود اولاد نوبت به نوه ها نمی رسد پس قهرا انفاق شخص مذکور وظیفه اولاد اوست.

و هکذا در فرض ب با وجود اولاد نوبت به اجداد نمی رسد پس قهرا انفاق باز هم وظیفه اولاد اوست.

و هکذا در فرض ج با وجود ابوین نوبت به اجداد نمی رسد پس قهرا انفاق وظیفه ابوین می باشد.

اما دلیل و سند و مدرک این قانون چیست؟

سند و مدرک این قانون موثقه غیاث بن ابراهیم از امام صادق علیه السلام است که حضرت فرمودند :

أُتِيَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ بِيَتِيمٍ فَقَالَ خُذُوا بِنَفَقَتِهِ‌ أَقْرَبَ‌ النَّاسِ‌ مِنْهُ مِنَ الْعَشِيرَةِ كَمَا يَأْكُلُ مِيرَاثَهُ.[1]

(یتیمی را نزد امیرالمومنین علیه السلام اوردند. حضرت فرمود : نفقه و خرجی این یتیم را از نزدیک ترین کسانی که در اقارب و عشیره او هستند که از این یتیم ارث می برد ، بگیرید.)

غیاث بن ابراهیم می گوید امام صادق علیه السلام می فرماید کودک یتیمی را نزد امیرالمومنین علیه السلام اوردند حضرت فرمودند هزینه های این کودک یتیم بر عهده نزدیک ترین فامیل اوست چنانچه ارث او به نزدیک ترین فامیل او خواهد رسید.

همانطور که ملاحظه فرمودید ملاک الاقرب فالاقرب از بیان نورانی حضرت که فرمودند اقرب الناس الیه قابل استفاده است.

خلاصه اینکه همانگونه که در میراث الاقرب فالاقرب در نسب بهره می برند به همین ترتیب هزینه های نفقه او هم از طرف الاقرب فالاقرب از اقارب او باید تامین شود.

تذکر (تبصره)

1 – اب بر ام مقدم است حتی اباء بعیده (پدرِ پدر و جد پدر بر ام مقدم هستند)

یعنی سمت مادر بعد از سمت پدر است. (بر اساس روایات موجود در باب مربوطه مثل صحیحه عبدالله بن سنان از امام صادق علیه السلام از حضرت سوال شد :

فِي رَجُلٍ مَاتَ وَ تَرَكَ امْرَأَةً وَ مَعَهَا مِنْهُ وَلَدٌ فَأَلْقَتْهُ عَلَى خَادِمٍ لَهَا فَأَرْضَعَتْهُ ثُمَّ جَاءَتْ تَطْلُبُ رَضَاعَ الْغُلَامِ مِنَ الْوَصِيِّ فَقَالَ لَهَا أَجْرُ مِثْلِهَا وَ لَيْسَ لِلْوَصِيِّ أَنْ يُخْرِجَهُ مِنْ حَجْرِهَا حَتَّى يُدْرِكَ وَ يَدْفَعَ إِلَيْهِ مَالَهُ.[2] )

2 – در جمیع مراتب چه سمت اب و چه سمت ام ، ملاک الاقرب فالاقرب به جای خود محفوظ است.

بیان دو نمونه :

الف ) برای فقیری هم ام است که ثروت دارد و هم جد ثروتمند وجود دارد ، کدام مقدم است؟

بر اساس تبصره و ملاک ارائه ششده قهرا جد (یعنی پدر بزرگ) مقدم است با اینکه در دتبه بعدی قرار دارد و هکذا ...

ب ) فقیری هم مادر ثروتمند دارد و هم اولاد ثروتمند دارد ، تکلیف انفاق به عهده کیست؟

1 - مرحوم صاحب جواهر اصرار دارد که ثابت بکند در اینجا مادر عقب می افتد و اولاد ذکور مقدم هستند به دلیل ایه کریمه که فرمود :

﴿فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَكُمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُن‌﴾[3]

که در این ایه کریمه پدر را مقدم بر مادر می داند ، اینک پسر هم که جانشین پدر است ، قهرا بر مادر مقدم می شود.

اما استاد محترم این استدلال را نمی پذیرند که بیان آن در مختارنا خواهد امد.

2 – لکن مرحوم امام ره قائل به اشتراک بین اولاد و ام می باشند.

مختارنا :

به نظر ما در این مثال مذکور حق با امام راحل است به دو دلیل :

1 – مفاد ایه کریمه فقط مربوط به تقدم مقام ابوت است و از این ایه کریمه جانشینی پسر برای پدر ثابت نمی شود.

2 – مضاف بر اینکه همه اینها در یک طبقه هستند و بر اساس قانون دوم (ان شا الله خواهد امد) محل اشتراک می باشد.