درس خارج فقه مرحوم امام خمینی(ره)

موضوع: شک در آوردن نماز در حالی که دو یاسه رکعت از وقت بیرون رفته باشد

صحبت در این بود که اگر کسی فقط به اندازه ی یک رکعت فرصت دارد و فرد شک دارد که آیا نماز عصر را خوانده است یا نه و هکذا در نماز مغرب و عشاء آیا می توانیم با دلیل من ادرک اثبات کنیم که این شک که بعد از وقتی حقیقی واقع شده است به منزله ی شک در داخل وقت است یا نه؟

سابقا وجهی را متعرض شدیم که مبتنی بر مقدماتی بود که آن مقدمات محل اشکال بود و آن اینکه قاعده ی من ادرک در مقام تنزیل باشد.

وجه دیگر این است که ممکن است از بعضی از روایات بتوانیم ثابت کنیم که شک مزبوز از باب شک در وقت است:

«عَلِيٌّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ وَ الْفُضَيْلِ‌ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع أَنَّهُ قَالَ مَتَى مَا اسْتَيْقَنْتَ أَوْ شَكَكْتَ فِي وَقْتِ صَلَاةٍ أَنَّكَ لَمْ تُصَلِّهَا أَوْ فِي وَقْتِ فَوْتِهَا صَلَّيْتَهَا (یعنی اگر در وقت نماز و در وقت غیر اول وقت شک کنی که نماز را خواندی یا نه باید آن را بخوانی) فَإِنْ شَكَكْتَ بَعْدَ مَا خَرَجَ وَقْتُ الْفَوْتِ فَقَدْ دَخَلَ حَائِلٌ (مثل دخول وقت نماز مغرب) فَلَا إِعَادَةَ عَلَيْكَ مِنْ شَكٍّ حَتَّى تَسْتَيْقِنَ فَإِنِ اسْتَيْقَنْتَ فَعَلَيْكَ إِعَادَةُ أَنْ تُصَلِّيَهَا فِي أَيِّ حَالٍ كُنْتَ»

این روایت صحیحه است.

در این روایت یک عنوان به عنوان وقت صلاة است و یک عنوان هم وقت فوت است. در این روایت وقت دو قسمت شده است.

البته مخفی نماند که مراد از وقت در روایات همان وقت فضیلت و اول وقت است و مراد از وقت فوت وقتی بعد از وقت فضیلت است (هرچند هنوز وقت داخل است.)

بعد عدم اعاده مربوط به خروج از وقت فوت است که همان خروج از وقت معین برای نماز است.

حال استدلال به این گونه است که اگر مطابق قاعده ی من ادرک گفتیم که اگر کسی یک رکعت از نماز را درک کرد نمازش اداء است و قضا نشده است. همانطور که شیخ بر این مطلب ادعای اجماع می کند. (بنابراین نماز مزبور فقط اداء است نه اینکه آن رکعتی که داخل وقت است اداء و ما بقی قضا باشد.) بنابراین آن مقدار از نماز که خارج از وقت خوانده می شود به آن فوت گفته نمی شود. از این رو وقتی کل نماز را تمام کرد وقت فوت داخل می شود.

همچنین گفتیم که قاعده ی من ادرک فقط مخصوص کسی نیست که نماز را خوانده است و بعد متوجه شده است که فقط یک رکعت آن در وقت بوده بلکه اگر کسی نماز را هنوز نخوانده است و بعد می بیند فقط به اندازه ی یک رکعت وقت دارد او هم مشمول این قاعده است و فورا باید نماز را شروع کند و نمی تواند بگوید که چون فقط یک رکعتش در وقت است از این رو وقت اداء از از او فوت شده است. دلیل آن هم این است که این حکم یک حکم واقعی است و من چه ملتفت باشم و چه نباشم در هر حال این حکم در مورد من جاری است و درک یک رکعت برای من در حکم درک تمام رکعت در وقت است.

اگر ما هنگامی که فقط فرصت داریم یک رکعت را در نماز بخوانیم به حسب روایت فوق و ضم قاعده ی من ادرک در واقع شک ما در وقت خود نماز واقع شده است. از این رو در این زمان چون محل باقی است قاعده ی تجاوز جاری نمی شود. (بله مطابق مفاد روایت فوق این شک در وقت فوت است البته فوتی که به معنای غیر وقت فضیلت می باشد نه فوتی که به معنای خارج وقت است و در روایت فوق هم آمده است که اگر کسی در این زمان شک کند باید نماز را دوباره بخواند.)

روایت دوم: «عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ وَ الْفُضَيْلِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع فِي قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَكَ اسْمُهُ إِنَّ الصَّلاةَ كانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتاباً مَوْقُوتاً قَالَ يَعْنِي مَفْرُوضاً (نماز واجب مراد است) وَ لَيْسَ يَعْنِي وَقْتَ فَوْتِهَا إِذَا جَازَ ذَلِكَ الْوَقْتُ ثُمَّ صَلَّاهَا لَمْ تَكُنْ صَلَاتُهُ هَذِهِ مُؤَدَّاةً (یعنی مراد وقت قضاء نماز نیست.) وَ لَوْ كَانَ ذَلِكَ لَهَلَكَ سُلَيْمَانُ بْنُ دَاوُدَ ع حِينَ صَلَّاهَا لِغَيْرِ وَقْتِهَا وَ لَكِنَّهُ مَتَى مَا ذَكَرَهَا صَلَّاهَا» امام علیه السلام در این روایت می فرماید که (کتاب موقوت) به معنای وقت فوت (وقت بعد از فریضه) نیست به این معنا که اگر آن وقت گذشته باشد نماز خارج از وقت باشد چرا که اگر چنین بود سلیمان بن داود که نمازش را در غیر اول وقت خوانده بود می بایست نمازش در خارج از وقت باشد و قضا شده باشد.

در این نماز تصریح شده است که اگر وقت فوت بگذرد و فرد نماز بخواند دیگر نمازش ادایی نیست.

از این رو می توان گفت که مقصود از (وقت فوتها) این است که اگر کسی نماز را نخوانده باشد و بخواهد در این وقت بخواند این نماز در حکم نماز فائت است. از این رو کسی که فقط می تواند یک رکعت را در وقت بخواند و در این هنگام شک می کند که نماز را خوانده است یا نه او در واقع خارج از وقت فوت است و در نتیجه نباید به شکش اعتنا کند.