درس خارج فقه استاد سیدمحمدعلی موسوی‌جزایری

موضوع: ناقض تیمم بدل از وضو و تیمم بدل از غسل/تیمم/کتاب الطهارة؛

مسأله: ناقض تیمم بدل از وضو و تیمم بدل از غسل

مسألة ۷۱ ما ینقض الوضوء ینقض التيمّم الذي یکون بدل الوضوء؛ و ما ینقض الغسل ینقض التيمّم بدل الغسل؛ و الأحوط انتقاض التيمّم الذي کان بدل الغسل أيضا بما ینقض الوضوء.

این‌ مسأله، مورد خلاف و اختلاف بین علماست‌. بعضی می فرمایند و ما هم‌ همان را گفتیم که آنچه که غسل را باطل می کند، تیمم بدل از غسل را هم باطل می‌کند و آنچه وضو را باطل می‌کند، تیمم بدل از وضو را باطل می‌کند. اما آنچه مثلا وضو را باطل می‌کند، یعنی حدث اصغر، تیمم بدل از غسل را باطل نمی کند‌. پس اگر شخصی تیمم بدل از غسل کرد و بعد به حدث اصغر محدث شد، تیممش صحیح است؛ چون بدل از غسل است و دیگر حالت جنابت را برطرف کرده است. یعنی برای آن حدث باید وضو بگیرد و اگر نمی‌تواند، باید تیمم بدل از وضو بگیرد.

اما محقق خویی(ره) می فرماید با رفتن به دستشویی تیمم بدل از غسلش باطل می شود و دوباره باید تیمم بدل از غسل انجام دهد.[1]

استدلال محقق خویی(ره) بر اعاده تیمم بدل از غسل جنابت با تحقق حدث اصغر

اما آقای خویی(ره) می فرماید در آیه شريفه آمده است:

﴿إِذَا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَأَیْدِیَکُمْ إِلَی الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِکُمْ وَأَرْجُلَکُمْ إِلَی الْکَعْبَیْنِ ۚ وَإِن کُنتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا﴾[2]

مقصود از "قمتم الی الصلاة" قیام از نوم است. نوم هم حدث اصغر است. پس معنی اش این است که اگر به حدث اصغر محدث شدید و می‌خواهید نماز بخوانید، باید وضو بگیرید؛ ولی در صورتی که مجنب نباشید. اگر جنب باشید، وضو در کار نیست و باید برای نمازتان غسل کنید. ایشان می فرماید محل فرض در مورد آدمی است که اول تیمم بدل از غسلی کرده و شاید‌ نماز صبحش را هم با همان خوانده و اشکالی ندارد. بعدش دستشویی رفت. از دستشویی که آمد، چه باید بکند؟ آقای خویی(ره) می فرماید دوباره باید تیمم‌ بدل از غسل کند. این طور که از سابق یادم هست، استدلالش به این است که مجنبیت این آدم با‌ تیمم بدل از غسل برطرف نمی شود و هنوز هم ‌مجنب است. درست است که به خاطر این تیمم، طهارت تنزیلی حاصل شد. چون مریض بود، تیمم برایش صحيح بود و متطهّر هم شد؛ اما این طهارت، طهارت تنزیلی است و منافاتی با صدق جنب ندارد. در عین حال، این آدم جنبی است که به واسطه تیممی که کرده، طهارت تنزیلی پیدا کرده و می تواند نمازش را بخواند. اما نه اینکه جنب نیست. مجنب که بود، بعدش که حدث اصغر از او صادر شد، در شکم آیه می رود. چون آیه گفته که اگر حدث اصغر از مجنب صادر شد، وظیفه اش نه وضو و نه تیمم است. وظیفه اش غسل است. و اگر نمی تواند غسل ‌انجام دهد، تیمم بدل از غسل انجام دهد؛ چون که مجنب است. مجنب یک امر واقعی است و آدم، واقعا جنب است. اما منافات ندارد که آن وقت اول که تیمم‌ بدل از غسل گرفت، حق داشت نماز بخواند. پس دیگر هم‌ مجنب و هم طاهر است. اما طهارتش طهارت تنزیلی است. اما مجنبیتش امری واقعی است. پس این آدم که حالا از دستشویی آمده ، واقعا‌ مجنب است و حدث اصغر هم از او سر زده است و لذا آیه به او می گوید: ﴿وَإِن کُنتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا﴾. وظیفه اش غسل است. وظیفه کسی که از غسل عاجز است، تیمم بدل از غسل است. بنابراين این آدمی که جنب بود و تیمم هم کرده بود، اگر بعدش محدث به حدث اصغر شد، بعد از این حدث اصغر، دوباره باید تیمم بدل از غسل کند. این استدلال آقای خویی(ره) است.

می توانیم دلیلی به نفع آقای خویی(ره) بياوريم و آن این است که بحث سر زمانی است که ‌این آدم مریض است و مرضش هم ادامه دارد. اما اگر مرضش برطرف شد، مگر بعد از ارتفاع مرض به او نمی‌گوييم همین الان شما باید غسل جنابت کنید؟ بله. جنابت جدیدی نداشت. تیمم بدل از غسلش را هم داشته است. پس الان جنابت جدیدی هم‌ که نداشته است. پس به این آدم مریض که یک هفته پیش جنب شده و هی تیمم گرفته و نماز خوانده است، الان که مرضش برطرف شد، مگر‌ نمی گوییم که الان جنبی و باید غسل کنی؟ به خاطر اینکه مرض، برطرف شد، بعد از ارتفاع عذر، به حال اول بر می گردد. حال اولش جنابت است و باید غسل کند. پس این جنابت از کجا سبز شد؟ فرض این‌ است که جنابت جدیدی که نداشته‌ است. در حالت سابقه اش هم‌ جنب بود و تیمم هم کرد و حدث جنابت هم مرتفع شد و قضیه تمام شد. بنابراین چرا دوباره که مرض برطرف شد، جنب است و بايد غسل کند؟ چون جنابت جدیدی که نداشتیم. پس معلوم است که در طول این مدت، این جنابت، باقی بوده است؛ ولو اینکه‌ با تیمم می‌توانسته نمازش را بخواند. اما جنابت برطرف نشده است. اینکه می‌گوییم که با تیمم، طاهر شد و حدثش برطرف شد، اینها مقطعی و تنزیلی اند. اما به حسب واقع، جنابتش باقی است و این آدم‌، مجنب است. پس از آنچه گفتیم حاصل شد که استدلال محقق خویی(ره) به این است.

سؤال: ادله إجزاء چه می شوند؟ آنها هم ‌می‌توانند درست کنند. چون آثار دلیلی که این را از آن مجزی قرار داده است هم خود به خود بار می شود‌.

جواب: نه؛ آن را می‌گوید تنزیلا مجزی‌ قرار داده است؛‌ نه اینکه واقعا. بالأخره این آدم‌، جنب است؛ چون که به حسب واقع، جنابتش را دارد در عین اینکه طهارت تیممی هم دارد. نمازها صحیح اند و تیمم هم‌ صحیح ‌است؛ اما در زمانی که مریض بوده است. اما این یک چیز مقطعی و تنزیلی است. فلذا در عين حال، هم‌ جنب است و هم به خاطر تیممش طاهر است و این طهارت، تنزیلی است که با جنابت جمع می شود. بالاخره این نظر آقای خویی(ره) است و ما مؤيدش را هم گفتیم.

مؤيدش این است که بعد از آنکه مرض برطرف شد، جنب است و باید غسل کند. جنابت جدیدی که نداشته است. پس ‌معلوم است که همان جنابت، از اول تا آخر باقی بوده و استمرار داشته است.

سؤال: "التراب أحد الطهورین" هم‌ تنزیلی است.

جواب: بله؛ خود به خود تنزیلی می شود. آن موقت بودنش که صد در صد است؛ برای اینکه مادام العذر است. طهارت تیمم، مادام العذر است. اگر عذرش برطرف شد و مثلا اگر آدم مریض بود و حالش خوب شد، یقینا باطل است. هم تیمم باطل است و هم باید غسل کند و وضو بگیرد.

سؤال: صیام هم صحیح است؟

جواب: بله؛ مادام المرض، صیام هم‌ صحیح است.

سؤال: استدلالشان با صرف‌ محدث بودن ثابت نمی شود. با آیه ثابت می شود. درست است؟

جواب: بله.

سؤال: حالا با آیه که در مقام بیان این نیست ... . فرمود: "اذا قمتم" ... این به حالت قیام از نو بر نمی‌گردد.

جواب: مثالی است و تمام حدث های اصغر به آن ملحق می شود. هر نوع حدث اصغری به نوم ملحق می شود. یعنی "فإذا احدثتم و اردتم الصلاة". مکلف دو قسم‌ می شود؛ یا جنب است یا جنب نیست‌. اگر جنب نباشد،‌ وضو می گیرد یا بدل از وضو تیمم می گیرد. اگر جنب باشد، غسل می‌کند یا تیمم بدل از غسل می کند. پس این آدم از کدام قسم است؟ به نظر آقای خویی(ره) جنب است و در قسم دوم داخل می شود که یا باید غسل کند یا تیمم بدل از غسل انجام دهد.

سؤال و جواب: تیممش منافاتی با صدق جنب ندارد. می‌گوید منافاتی ندارد. هم جنب و هم متیمّم است. درست است؛ منافاتی باهم ندارند. آیه قید نیاورده و گفته ‌است که اگر‌جنب بودید، باید این کار را بکنید و این هم‌ جنب است. دیگر عنوان متیمّمش‌ ضرر نمی رساند. بله؛ جنب متیمّمی است؛ اما تیمّمش اثری ندارد. جنب که صدق کرد، طبق آیه که فرمود: ﴿فاطّهّروا﴾، باید غسل کند. اگر نمی تواند غسل را انجام دهد، تیمم بدل از غسل می‌کند؛ نه تیمم بدل از وضو. این استدلال محقق خویی(ره) است که ما برای تأییدش اضافه کردیم که وقتی‌ که ماند تا مرض برطرف شد، جنابت جدیدی ندارد؛ پس‌چطور به او می گوییم تو جنبی و باید غسل کنی؟ آن جنابت سابقه است؛ پس معلوم است که در طول این مدت، همچنان این جنابت استمرار داشته است. این هم از این مطلب کشف می‌کند. بنابراين این هم ‌مؤيد فرمایش آقای خویی(ره) است.

اما امام(ره) و احتمالا خود سید کاظم(ره) و دیگران و شاید مشهور فرموده اند که این آدمی که جنب بود و تیمم بدل از غسل کرد و نماز را هم‌ خواند و بعدش به دستشویی رفت، اگر می‌تواند، وضو بگیرد و اگر نمی‌تواند، تیمم بدل از وضو بگیرد؛ نه تیمم بدل از غسل. البته معلوم‌ نیست که این مشهور باشد؛ چون این مسأله خیلی محل بحث است. ‌اینجاست که از آقای خویی(ره) جدا می شوند.

سؤال: اگر جنب است و تیمم هم کرد و بعد نمازش‌ را هم ‌خواند و بعد دستشویی رفت، آقای خویی(ره) می‌فرماید اگر عذر برطرف شد، باید غسل کند.

جواب‌: اگر عذر برطرف شد، غسل کند یا اگر عذر برطرف نشد، تیمم بدل از غسل کند.

استدلال به لزوم وضو یا تیمم بدل از آن در فرض حدث اصغر بعد از تیمم بدل از غسل

آقايان می فرمايند که باید وضو بگیرد و اگر نتوانست، تیمم بدل از وضو کند. تفاوتشان در اینجاست.

استدلال ایشان این است که فرض این است که مرضی باقی است؛ چون بالاخره تیمم، چه بدل از غسل و چه بدل از وضو، مادام المرض است. اگر مرض برطرف شود، همه چیز به هم‌ می خورد. اما فرض این است که مرض هنوز باقی است. مادام المرض، تیمم، رافع حدث است. این آدم که جنب بود و تیمم بدل از غسل کرد، اگر گفتیم تیممش فقط مبیح للصلاة است، هیچ اعتباری به آن نیست؛ اما اگر گفتیم تا زمانی که مرض باقی است، مطهّر و رافع حدث است، با این تیمم، رافع حدث پيدا شد؛ یعنی ديگر حدث جنابت ندارد. آن وقت این جنابت در آیه شریفه به معنای حدث جنابت است. وقتی‌ می فرماید ﴿إن کنتم جنبا فاطّهّروا﴾، معنی اش این نیست که همین الان در حال جنب شدن است؛ معنایش حدث جنابت است.‌ حدث جنابت يعنی آدم وقتی جنب شد، تا غسل نکرده، این حدث باقی است. معنی اش حدث است. ﴿إن کنتم جنبا فاطّهّروا﴾ یعنی به حدث جنابت محدث بودید. حالا فرض این است که این آدم که مریض بوده، هنوز مرضش باقی است. ما در حال مرض گفتیم که تیمم رافع حدث است. اگر گفتیم رافع حدث است و این مقدمه را هم قبول کردیم و گفتیم مراد از جنابت، حدث جنابت است، دیگر برطرف شد و فرض اين است که مرض هم باقی است. پس حالا همه مقدمات، درست شد. مرض باقی است. از طرف دیگر برای آدم مریض، تیمم، رافع حدث جنابت است. از طرف دیگر مقصود آیه شریفه که فرموده است: ﴿ان‌کنتم جنبا﴾، حدث جنابت است؛ نه حین‌ خروج جنابت. بلکه‌ مقصود بقای حدثش است. حدث‌ هم برطرف شده است. بنابراین این آدم تا زمانی که مرضش باقی است، دیگر جنب نیست و جنب بر او صدق نمی کند.

سؤال: جنابت امری واقعی است؛ چطور ... ؟

جواب: گفتیم حدث جنابت است. جنابت را به‌ حدث جنابت معنا می کنیم و در حدث جنابت هم قائلیم به اینکه چون در روایت دارد که تیمم، احد الطهورین [است، پس حدث با تیمم برطرف می شود]. بعضی از قدما گفته‌اند که تیمم، فقط مبیح للصلاة است‌. اگر طبق آن ‌مبناست که کاری نداريم. اما اگر گفتيم که رافع حدث است، چون که طهارت می آورد، پس رافع حدث هم‌ هست. اگر رافع حدث بود و مراد از جنب هم‌ حدث جنابت است، ديگر حدثی وجود ندارد.

سؤال: اگر حدثی ندارد و رفع شد، بعد از خوب شدنش چرا باید غسل کند؟

جواب: آن چون که مادام المرض بوده است‌. می‌گويند رافع است؛ اما رافع مادام المرض است. وقتی مرض برطرف شد، دوباره همه چیز برمی گردد. اما مادام المرض برطرف می شود.

حالا اگر چیزی مادام المرض برطرف شد، دوباره چطور ممکن است برگردد. این اعادة المعدوم است که محال است. اگر برطرف شد و واقعا حدثی نبود، چطور می شود دوباره زنده شود؟

سؤال: بگوییم تیممش باطل است. چرا بگويیم حدث برگردد. حدث را رفع کرده و تیمم به محض [برطرف شدن عذر] باطل می شود و باید غسل انجام دهد.

جواب: تیمم، باطل می شود. اما آن حدثی که معدوم شد، [چه می شود؟] شما درست می گوييد که با ارتفاع مرض، تیمم‌ باطل می شود‌. یکی از مبطلات تیمم، پیدا کردن آب است. مورد دیگر، ارتفاع عذر است؛ اگر مریض بود و به خاطر مرض تیمم گرفته بود و سپس مرض مرتفع شد، دیگر تیمم باطل می شود. پس‌ به‌ علت بطلان تیمم، اگر حدثی واقعا برطرف شد، یعنی معدوم شده است. چیز‌ معدوم، چطور دوباره موجود می شود؟ نمی شود و امکان ندارد.

ظاهرا مشهورتر همان فتوای امام(ره) است. البته دقیقا تفحص نکردم که همه‌ فتاوا را ببینم.

سؤال: حضرت‌ امام(ره) فرموده اند که مشهور، قول اول است و تیمم، اعاده می خواهد و اقوی قول دوم‌ است که تیمم اعاده نمی‌خواهد.

جواب: اعاده که می‌خواهد. بحث بر سر این است که آیا این تیمم را که باید بگيريم، بدل از وضو یا بدل از غسل است؟

سؤال: حضرت امام(ره) فرموده است: أشهرهما الأول (یعنی بدل از غسل را باید انجام دهد) و أقواهما الثاني.[3]

جواب‌: پس‌ امام(ره) قبول کرده است که اشهر همان نظر آقای خویی(ره) است.