درس خارج اصول استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: مباحث الفاظ / وضع / اشتراک لفظی / استعمال لفظ در اکثر از یک معنا در مثنی / دیدگاه مرحوم آیت الله خویی و شهید صدر

کلام ما در جلسه قبل درباره استعمال لفظ در اکثر از معنای واحد در تثنیه و جمع باشد و در مفرد ما ادل دلیل را وقوع دانستیم و قائل به جواز شدیم، اما در جلسه قبل سخن منتهی شد به اینکه استعمال لفظ در اکثر از معنای واحد در مثنی و جمع جایز است یا خیر؟ بگوید رأیت عیونا و مراد او عین جاریه و باکیه و میزان ترازو باشد و این استعمال لفظ در اکثر از معنای واحد است و اگر مراد او عیون باکیه باشد به اتفاق همه جایز است.

در این زمینه برخی کلمات را اشاره کردیم امروز کلامی از صاحب معالم اشاره می‌شود و ایشان طبق فرمایش آیت الله خویی در محاضرات یا قائلند که استعمال لفظ مفرد در اکثر از معنای واحد از نظر لغوی صحیح نیست یا اگر صحیح باشد مجاز است کما قال به صاحب معالم در مفرد اما در تثنیه و جمع استعمال لفظ در اکثر از معنای واحد را صحیح می‌دانند و استعمال را حقیقی می‌دانند چون اگر لفظ مثنی در اکثر از معنای واحد استفاده شود قید وحدت مختل نمی‌شود.

مثلاً مولا فرمود جئنی بعینین گویا فرموده جئنی بعین و عین از عین اول اراده طلا و از عین دوم اراده نقره کرده و مشکلی نیست در حالی که در استعمال لفظ در اکثر از معنا در مفرد قید وحدت وجود داشت و اگر در اکثر از معنا استعمال می‌کرد قید وحدت را مختل می‌کرد.

در مفردات قید به شرط وحدت است و اگر در اکثر از معنا استعمال شود صحیح نیست چون قید معنای موضوع له را کنار گذاشتیم، در استعمال لفظ در اکثر از معنای واحد در مفرد مجاز است چون قید موضوع له رعایت نشده ولی این قید در مثنی نیامده و مشکلی نداریم و اگر آمده باشد باز هم مشکلی نداریم چون هر عین معنای مستقلی دارد عین اول به معنی طلا و عین دوم به معنای نقره است چون مثنی در قوه تکرار مفرد است و اگر شما می‌گفتید رأیت عیناً و عیناً و دو مراد داشتید اشکالی نداشت حال که میگویید رأیت عینین و مراد طلا و نقره کردید اشکالی ندارد و قید به شرط وحدت در مثنا رعایت شده و هر عین به تنهایی لحاظ شده و قید از دست نرفته است.

مرحوم آیت الله خویی اشکال می‌کنند

در مورد جئنی بعینین دو صورت متصور است

صورت اولی

از عین که مفرد تعبیر عینین است طلا و نقره به صورت استقلالی اراده شده که بعد از استعمال لفظ مفرد در دو معنا تثنیه صورت گرفته یعنی تثنیه به صورت جئنی به فردین من الذهب و فردین من الفضة می‌شود چون مفردی که دو معنا دارد مثنی شده و باید از هر یک از معانی دو فرد آورده شود، عین که مثنی شده طلا و نقره استقلالا لحاظ شده و استقلالا اراده شده لفظ در دو معنا به کار رفته و مثنی شده و بازگشت به چهار فرد می‌کند.

طبق این احتمال خلاف ظاهر بودن استعمال بخاطر استعمال لفظ عین در دو معناست اما هیئت مثنی در معنای خود استعمال شده چون تثنیه یعنی تعدد افراد معنای مفرد در نتیجه اگر معنای مفرد دو معنا باشد تعدد به اعتبار هر فرد از معنا خواهد شد.

مثلاً لفظ عشره بعد از تثنیه عشرتین می‌شود و عشرتین 20 عدد است پس اگر از عین در عینین معنای استقلالی اراده شود منجر به چهار فرد می‌شود و این خلاف ظاهر است.

صورت دوم

مراد از جئنی بعینین یعنی جئنی بذهب و فضة که طبق بحث ما همین برداشت است، این معنا معقول نیست چون تثنیه برای این وضع شده که معنای مفرد دارای دو فرد است پس عینین باید دو فرد از مفرد را بیان کند که اگر معنای مفرد طلا باشد عینین هم یعنی دو فرد از همین معنای طلا الا اینکه لفظ عین در جئنی بعینین اصلاً در معنای طلا یا نقره به کار نرفته باشد بلکه استعمال مجازی باشد به معنای المسمی بعینین یعنی المسمی بالعین و دو مسمی به عین را بیاور که اینجا تثنیه یعنی دو فرد از مسمای به عین و از باب تطبیق جامع بر فرد اینجا تطبیق بر طلا و نقره می‌شود. اگر اینطور شد مثل جائین زیدان می‌شود که زید در المسمی به زید استعمال شده است.

سپس می‌فرمایند اینکه صاحب معالم بین استعمال لفظ در اکثر از معنا بین مفرد و تثنیه و جمع تفصیل داده و در تثنیه و جمع جایز دانسته، وجهی ندارد چون مثنی دو فرد از همان مفردی است که یک معنا بیشتر ندارد.

مرحوم شهید صدر به کلام آیت الله خویی مناقشه می‌کنند

مرحوم آیت الله خویی فرمودند اگر لفظ مفرد در جئنی بعینین در دو معنا به کار برده شده و دو معنای طلا و نقره مقصود باشد تثنیه دو فرد از طلا و دو فرد از نقره می‌شود پس مستلزم خلاف ظاهر در مفرد است ولی هیئت تثنیه در معنای خود استعمال شده و در هیئت مشکلی تولید نشده است، اشکال ندارد دو فرد از ذهب و فضه عینین گفته شود منتهی هر عین در دل خود دو عین دارد و استعمال لفظ در اکثر از معناست و مثنی شده است. شهید صدر می‌فرمایند هیئت تثنیه برای فهماندن تکرر مدلول واحد از مفرد وضع شده و اگر مفرد در دو معنا استعمال شود و سپس تثنیه بسته شود بر خلاف وضع هیئت تثنیه عمل شده و مثنی دو فرد از مفرد است و مفرد باید یک فرد را بفهماند و مثنی آن دو است و در کلام آیت الله خویی به تثنیه عشره استدلال کردند و عشریتین به معنای 20 است و عینین هم عین اول استقلالا استعمال شده و در تثنیه هر کدام دو عین دارند مجموعاً چهار عین دارد و ایشان به عشرتین تنظیر کردند قیاس ما نحن فیه با عشره مع الفارق است چون ده واحد اعتباری است و مدلول عشره یک چیز است و عشره دو معنا ندارد و شما عین اول را دو معنا گرفتید و عید دوم هم دو فرد گرفتید که مجموعاً چهار عدد شود اما ده واحد اعتباری است و مدلول عشره یک شیء است و جئنی بعشرتین یعنی جئنی به دو واحد 10 تایی اما جئنی بعینین اگر عین در طلا و نقره استعمال شوند دو مدلول خواهند داشت اما اینکه هیئت مثنی برای تکرار دو مدلول مفرد وضع نشده است.

در صورتی که لفظ عین در جئنی بعینین در معنای واحدی که مرکب از طلا و نقره است استعمال شده باشد مدلول آن واحد است یعنی لفظ عین با این معنا که مثنی شد دو فرد از معنای مرکب از طلا و نقره می‌شود و هیئت تثنیه در معنای موضوع له استعمال خواهد شد و معنای واحد آن مرکب از طلا و نقره باشد و مثنای آن هم مشکلی ندارد.