درس خارج فقه استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: فقه خانواده / نفقه / اطلاق ادله نسبت به فقر و غنی منفق علیهم

آیا فقر همسر و زوجه در وجوب نفقه شرط است یا خیر؟

کلام ما در بحث نفقه بود و به این بحث رسیده بودیم که ترتیبی بین نفقه زوجه و اقارب است یا خیر؟ اتفاق بر این است که نفقه نفس بر زوجه و نفقه زوجه هم بر اقارب مقدم است، نفقه نفس و تقدم آن را به بداهت واگذار کرده و برای تقدیم نفقه زوجه بر اقارب گفتند چون نفقه زوجه در قالب معاوضی است، و نفقه اقارب معاوضی نیست، ما عرض کردیم وجه دلیل عقلی را نمی‌فهمیم و وضوح و بداهتی هم در بین نیست بله نفقه زوجه بر اقارب اگر گفتیم از سنخ معاوضه و دین است اما نفقه اقارب دین نباشد و وجوب اداء دین مقدم باشد ممکن است نفقه زوجه بر اقارب مقدم باشد و مصداق واضح اقارب والدین و اولاد بودند.

در ادامه میگوییم آیا در وجوب پرداخت نفقه زوجه فقر و نداشتن زوجه شرط است یا نه حتی اگر غنیه باشد و بقول مرحوم امام و ان کان من اغنی الناس نفقه‌اش بر زوج واجب است.

بسیاری از علمای امامیه از جمله علمای عامه این مطلب را ارسال مسلمات گرفتند و گفتند زوجه اگر غنیه باشد استحقاق نفقه را دارد.

اصلاً جائی که آقایان قصد دارند بگوید نفقه زوجه بر اقارب مقدم است یکی از علت‌ها این است که نفقه زوجه در وقت فقر و غنای زوجه بر زوج واجب است ولی در نفقه اولاد و ابوین بر فرضی بر دوش اقا واجب است که آنها فقیر باشند، پس از این علت تقدیم نفقه زوجه بر اقارب فهمیده می‌شود در نفقه زوجه فقرش شرط نیست.

شیخ در مبسوط جلد 6 صفحه 35:

بدلالة أنهما تستحق مع یسارها و إعسارها، و الوالد إذا کان موسرا لا نفقة له، و تستحق مع یسار الزوج و إعساره و الولد لا نفقة له علی أب معسر.[1]

پس فقر زوجه شرط استحقاق نفقه نیست.

شهید ثانی در مسالک:

و لهذا لا تسقط بغناها و لا بمضی الزّمان، بخلاف نفقته.[2]

بر خلاف نفقه غریب که در فرض غناء غریب بر دوش فرد نیست.

اهل سنت هم همین را میگویند.

ولو کانت غنیة[3]

پس نفقه زوجه مشروط به فقر نیست. از شیعه آیت الله سید عبد الاعلی سبزواری:

(مسألة 27): لا یشترط فی استحقاق الزوجة النفقة فقرها و احتیاجها، فلها علی زوجها الإنفاق و بذل مقدار النفقة و إن کانت من أغنی الناس.[4]

لإطلاق الأدلة، و إجماع الفرقة، و أصالة عدم الاشتراط.

اما دلیل عالم سنی در اهل سنت ما نصی ندیدیم.

دلیل دوم که اجماع بود عرض کردیم و اطلاق ادله و دلیل سوم اصل عدم اشتراط است.

به نظر شما اصل اشتراط جاری است یا عدم اشتراط؟ گاهی فرض این است که زوجه فقیر است یا نه و شک می‌کنیم در فرص غنای زوجه هم واجب است یا نه، شک در تکلیف زائد می‌کنیم و اصل اشتراط است نه عدم اشتراط و اصالة البرائة جاری است.

اطلاق ادله به عدم اشتراط فقر بازمیگردد؟ خیر بلکه اصل در فرض عدم دلیل است.

یکی از ادله آیه معروف استکه و علی المولود له است، و قبلاً هم گفتیم بچه دار بودن خصوصیتی ندارد و الغاء خصوصیت می‌شود و بدون بچه هم محل کلام ما است.

استدلال: کلام اطلاق دارد و شامل حالت غناء و فقر می‌شود، به نظر بنده آیه در مقام بیان نیست و اطلاق لفظی ندارد.

ممکن است گفته شود قیودش را به معصومین واگذار کرده است و چون در کلام معصومین قیدی نیامده اطلاق مقامی شود.

آیه دوم آیه 7 سوره مبارکه طلاق است همین که نسبت به زوج غنای و فقر بحث شده ولی در جانب زوجه تفصیلی نیامده است.

دلیل بعد روایت است

[۲۷۷۱۸] ۵ ـ وعن أبی علی الاشعری، عن محمد بن عبد الجبار، عن صفوان، عن إسحاق بن عمار، قال: قلت لابی عبدالله علیه‌السلام : ما حقّ المرأة علی زوجها الذی إذا فعله کان محسنا؟ قال: یشبعها ویکسوها وإن جهلت غفر لها، الحدیث.[5]

این روایت دلیلی است که اطلاق دارد و نگفته در فرض فقر زوجه مگر اینکه قائل به انصراف شویم و بگوییم اشباع و اکساء منصرف به فرض احتیاج خانم است و اطلاق منحل می‌شود.

[۲۷۷۲۶] ۱۳ ـ العیاشی فی (تفسیره): عن أبی القاسم الفارسی قال: قلت للرضا علیه‌السلام : جعلت فداک، إن الله یقول فی کتابه: ﴿فإمساک بمعروف أو تسریح باحسان ﴾[6] وما یعنی بذلک؟ فقال: أما الامساک بالمعروف فکف الاذی وإحباء النفقة، وأما التسریح باحسان فالطلاق علی ما نزل به الکتاب.[7]

در اینجا که احباء نفقه باشد و بخشیدن نفقه است اطلاق دارد و سخنی از فقر و غنا نیامده است.