1- آب مطلق

محقق حلی فرموده «أما المطلق: فهو في الأصل طاهر و مطهر»[1] در نسخه دیگری آمده «الماء المطلق طاهر مطهّر»[2] با توجه به نسخه «فی الاصل» منظور این است که ممکن است بر آن نجاست عارض شود ولی به حسب ماهیت و جعل تکوینی پاک است و پاک کننده.

طاهر بودن یا مطهر بودن، حکم وضعی است. دلیل طاهر بودن و مطهر بودن را باید بررسی کنیم.

2- ادله طاهر و مطهر بودن آب

گفته اند دلیل آن کتاب و سنت و اجماع است. در باب دلالت کتاب بر طاهریت و مطهریت آب دو آیه ذکر شده است.

2.1- دلالت کتاب بر طاهر و مطهر بودن آب

یکی از آیات دال بر مطلب آیه «وَ يُنَزِّلُ‌ عَلَيْكُمْ‌ مِنَ‌ السَّمٰاءِ‌ مٰاءً‌ لِيُطَهِّرَكُمْ‌ بِه»[3] می باشد. استدلال به این آیه به اینصورت است که آیه می‌فرماید آب شما را پاک می کند معلوم می شود که خودش پاک است که می تواند پاک کند.

2.1.1- اشکال در استدلال به کتاب

سوال این است که آیا این آیه اثبات می کند که آب مطلق، طاهر و مطهر است. بعضی ادعای ظهور آیه در این مطلب کرده اند. لکن می‌گوییم آیه ناظر به مطهر بودن است نه طاهر بودن. استدلال بر طاهر بودن نیاز به متمم دارد و متمم آن این است که اگر چیزی بخواهد پاک کننده باشد باید خودش پاک باشد. فقها گفته اند مرتکز در اذهان است که لازمه مطهر بودن، طاهر بودن است. بنابراین آیه به دلالت مطابقی دال بر طاهر بودن نیست ولی به دلالت التزامی دال بر طاهریت است. پس از ظاهر آیه مطهریت فهمیده می شود و لازمه آن طاهر بودن آب است.

اشکالاتی به این استدلال شده است. یکی از اشکالات این است که این آیه در مورد این است که در جنگ بدر مسلمانان وقتی به آن سرزمینی که جنگ صورت گرفت رسیدند که کفار چاه های آب را تصرف کرده بودند. در مکانی بودند بدون آب. وسوسه های شیطان شروع شد به اینکه اگر شما حق بودید آب دست شما بود. خدا در این وضعیت بارانی فرستاد. وقتی باران آمد گودالها پر شد و نیاز مسلمانان به آب برطرف شد. خدا در مقام منت گذاشتن، آب را مطهر قرار داد. مورد آیه جنگ بدر است و بارانی که آنجا آمده است. قبول داریم که مورد مخصص نیست ولی بالاخره لفظ آیه می فرماید آب باران. شما می گویید آب مطلق مطهر است. بین آب باران و آب مطلق فرق است. آب باران یکی از افراد آب مطلق است. شما چگونه حکم یک فرد را به دیگر افراد تسری می دهید.

از این اشکال پاسخ هایی داده اند. اول اینکه چون آیه در مقام امتنان است، با تعمیم تناسب دارد. مناسبت داشتن غیر از علم به جعل است. بله تناسب را قبول داریم ولی تناسب غیر از جعل است. از مقام امتنان نمی توان به اطمینان و قطع رسید.

پاسخ دیگری که از این اشکال داده اند، عدم قول به فصل است. گفته اند قائل به تفصیل نداریم یعنی همه کسانی که قائل به طاهر و مطهر بودن آب مطلق هستند فرقی بین اقسام آن نگذاشته اند. لکن این استدلال به آیه به تنهایی نشد بلکه نیاز به متمم دارد.

مناقشه دیگری که در دلالت آیه کرده اند این است که آیه گفته آبی که از آسمان نازل کردیم، مطهر است ولی آب چاه که از آسمان نیست. «من السماء» بودن خصوصیت دارد. پس باید آب از آسمان نازل شود ولی آب چاه و آب دریا، «ینزل من السماء» صدق نمی کند. لکن می گوییم همه آبها از آسمان آمده است. پس «من السماء» بودن منافاتی ندارد با آب چاه بودن و آب چاه نیز آبی است که از آسمان نازل شده است. در ریاض آمده «يستفاد من الكتاب و السنّة من كون مياه الأرض بأجمعها من السماء، صرّح به الصدوق في الفقيه، و غيره. قال اللّه تعالى وَ أَنْزَلْنٰا مِنَ‌ السَّمٰاءِ‌ مٰاءً‌ بِقَدَرٍ فَأَسْكَنّٰاهُ‌ فِي الْأَرْضِ‌ وَ إِنّٰا عَلىٰ‌ ذَهٰابٍ‌ بِهِ‌ لَقٰادِرُون»[4]

نکته دیگر اینکه در آیه آمده «وَ يُنَزِّلُ‌ عَلَيْكُمْ‌ مِنَ‌ السَّمٰاءِ‌ مٰاءً‌» کلمه «ماء» نکره است و نکره در سیاق نفی نیست که افاده عموم دهد. آیه دلالت ندارد بر اینکه همه آبهای نازل از آسمان مطهر باشد چرا که فرموده یک آبی از آسمان فرستادیم که مطهر بود. در مورد بارورسازی ابرها هم ممکن است گفته شود، اینجا آب خود به خود از آسمان نمی آید بلکه به خاطر امر عارضی است.

به نظر قبل از تمسک به آیه، طهارت ماء و مطهریت آن ارتکاز مسلمین بوده است چرا که این سوره مدنی است و قبل از آن چندین سال از آب های باران و چاه و... استفاده می کردند و خود پیامبر صل الله علیه و آله و سلم استفاده می کردند و دیگران هم مشاهده می کردند و این ارتکاز شکل گرفته بوده است که آب طاهر و مطهر است. مرحوم خوانساری فرموده روایاتی که کیفیت وضو و غسل را یاد میدهد، مطهریت آب را مسلم گرفته و از مرتکزات مسلمین می داند.

پس پیش از نزول آیه، طاهریت و مطهریت برای مخاطبین معلوم بوده است.