درس خارج فقه استاد اشرفی

موضوع: طهارت/ آیا صب الماء در بول رضیع کافی در طهارت آن است/ فرق بین صب الماء و غسل بالماء و نضح الماء چیست؟ آیا در تطهیر متنجس به بول رضیع تعدد صب لازم است/ آیا حکم صب الماء در مورد رضیعه هم جاری است؟

المسألة الرابعه: يجب في تطهير الثوب أو البدن بالماء القليل من بول غير الرضيع، الغسل مرّتين؛ و أمّا من بول الرضيع غير المتغذّي بالطعام فيكفي صبّ الماء مرّة و إن كان المرّتان أحوط و أمّا المتنجّس بسائر النجاسات، عدا الولوغ[1] ، [2] فالأقوى كفاية الغسل مرّة بعد‌ زوال العين، فلا تكفي[3] الغسلة المزيلة لها [4] إلّا أن يصبّ الماء مستمرّاً بعد زوالها، و الأحوط التعدّد في سائر النجاسات أيضاً، بل كونهما غير الغسلة المزيلة.

ترجمه: اگر لباس يا بدن فرد متنجس به بول غير رضيع شود در تطهير آن با آب قليل، دوبار شستن واجب است و اما اگر متنجس به بول بچه شیرخواری شود که ‌معتاد به غذا خوردن نیست، پاشیدن یکبار آب بر آن كافى در طهارت آن است اگر چه دو مرتبه، پاشیدن آب موافق با احتیاط است و اما متنجس به ساير نجاسات «غیر از ولوغ کلب که حکم آن بعداً خواهد آمد» پس اقوى کفایت یکبار شستن آن بعد از زوال عين نجاست است، بنابراین غسلی که زائل کننده عین نجاست باشد کافی در طهارت آن نیست مگر آن كه بعد از زوال عين، آب به صورت مستمر بر متنجس ریخته شود با این حال احوط در متنجس سائر نجاسات تعدد غسل است و احوط آن است كه علاوه بر غسل مزيل نجاست، غسل دیگری هم انجام شود.

کلام منتهی شد به بول رضیع یعنی بچه شیرخواری که معتاد به خوردن غذا نیست. سوال این است که اگر بدن یا لباس فرد متنجس به بول رضیع شود آیا صب الماء کفایت از تطهیر آن است یا خیر در بول رضیع هم غسل معتبر است؟ در خصوص بول رضیع در جهات متعددی بحث شده است:

جهت اول: در کفایت صب الماء در تطهیر بول رضیع است. در جلسه قبل گذشت که به مقتضای صحیحه حلبی و صحیحه یا حسنه حسین بن ابی العلاء صب الماء کافی در طهارت بول رضیع است و نیازی به غسل نیست.

جهت دوم: آیا در تطهیر متنجس به بول رضیع تعدد صب الماء لازم است همچنان که در غیر رضیع تعدد غسل شرط است. از مرحوم کاشف الغطاء نقل شده که در تطهیر بول رضیع دوبار پاشیدن آب لازم است. ایشان معتقد است که فرق بین رضیع و غیر رضیع تنها در صب و غسل است نه در تعدد غسل یا صب[5] بنابراین همچنان که در تطهیر بول غیر رضیع دوبار غسل لازم است

در تطهیر بول رضیع هم دوبار صب الماء لازم است.

لکن با توجه به دو صحیحه مزبور، یکبار صب الماء «پاشین آب» کافی در حصول طهارت بول رضیع است زیرا در این دو روایت امر به صب الماء شده و حرفی از تعدد صب نشده است از طرفی تحقق طبیعت به تحقق فردٍ مّا، از افراد طبیعت است و اما روایاتی که امر به غسلتین نموده مورد این روایات به قرینه روایاتی که حکم بول رضیع را بیان نموده، بول غیر رضیع است لذا این روایات منصرف از بول رضیع است و در بول رضیع طبق روایات خاصه یکبار صب الماء کافی است.

جهت سوم: آیا در تطهیر متتنجس به بول رضیع، صب الماء لازم است یا نضح الماء هم کفایت از آن می‌کند؟

مشهور فقها در تطهیر متنجس به بول رضیع صب الماء را معتبر دانسته‌اند طبق این بیان رشح الماء کافی در تطهیر متنجس به بول رضیع نیست به استناد دو روایت مزبور که در آن دو روایت عنوان صب الماء ذکر شده است و تنها از مرحوم علامه کفایت نضح الماء به عنوان یکی از اقوال اصحاب امامیه نقل شده اگر چه ذکری از قائل آن ننموده است.

فرق بین صب الماء و غسل بالماء و نضح الماء

صب الماء به معنای ریختن آب است ولی غسل بالماء شستنی است که بوسیله آن غساله و نجاست از شیء متنجس خارج می‌شود و به تعبیر دیگر ازاله نجاست از شیء متنجس می‌شود ضمن این که برخی مثل سیدنا الاستاد در مفهوم غسل عصر را هم معتبر دانسته‌اند ولی عصر قطعاً در صب لازم نیست که غساله و نجاست از آن خارج شود ولی با این حال باید ریختن آب به نحوی باشد که آب ریخته شده بر روی نجاست، غلبه بر نجاست «بولی» کند بر خلاف نضح الماء که به معنای پشنگ آب «پاشیدن آب» است و صرف پاشیدن به مثل قطرات در تحقق نضح کافی است و لازم نیست که آب غلبه بر نجاست کند.[6] با این حال از عامه روایات ضعیف السندی نقل شده که در آن روایات در تطهیر متنجس به بول رضیع، عنوان نضح الماء ذکر شده است:

    1. روي عن علي ان النبي قال: يغسل الثوب من بول الجارية و ينضح بالماء من بول الغلام ما لم يطعم.[7]

    2. روى عن النبی أنه قال: بول الغلام ينضح عليه و بول الجارية يغسل. قال قتادة: هذا ما لم يطعما فإذا طعما غسل بولهما.[8]

    3. روی عن النبی في الرضيع ينضح بول الغلام و يغسل بول الجارية.[9]

    4. عن أم الفضل قالت: أتيت بالحسن و هو طفل يرضع الى رسول اللّٰه فأجلسه في حجره، فبال، فضربت بين كتفيه، فقال: ارفقي با بني، رحمك اللّٰه أو أصلحك اللّٰه، أوجعت ابني، قالت: قلت يا رسول اللّٰه اخلع إزارك و البس ثوبا غيره حتى اغسله، قال: انما يغسل بول الجارية و ينضح بول الغلام.[10]

جهت چهارم: مراد از رضیع چیست؟

در روایات ما عنوان «رضیع» ذکر نشده و تنها عنوان «غیر متغذی» ذکر شده است یعنی بچه شیرخواری که غذا خوار نیست. سوال این است که آیا می‌توان از بچه غیر متغذی تعدی کرد به بچه ای که به دو سالگی نرسیده ولی غذاخوار است؟ مرحوم ابن ادریس در حکم مزبور ملاک را دوسالگی بچه قرار داده است همچنان که در قرآن کریم زمان شیر دادن مادر تا دو سال بیان شده است ﴿وَ الْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلاَدَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ﴾ حال اگر بچه‌ای قبل از دوسالگی غذاخور شود طبق این قول که معیار را دو سالگی قرار داده صب الماء کافی در تطهیر متنجس به بول آن بچه است.

این قول صحیح نیست. اما این که مرحوم ابن ادریس ملاک را در حکم مزبور دوسالگی بچه بیان نموده، به اعتبار این بوده که در سابق بچه‌ها تا دو سالگی شیر می‌خوردند لذا نمی‌توان حکم مزبور را به طور کلی در مورد همه بچه ها جاری دانست. بنابراین ملاک همان عنوان غیر متغذی مزکور در روایات است. ضمن این که مفهوم کلام امام در صحیحه حلبی که فرمود: «إِنْ كَانَ قَدْ أَكَلَ فَاغْسِلْهُ غَسْلًا...» آن است که اگر بچه غذا خور است غسل بول او لازم است طبق این بیان اگر بچه در یک‌سالگی عادت به غذا خوردن پیدا کند روایات صب الماء شامل او نمی‌شود. آری اگر بچه‌ای شیر مادر نخورد و در عوض آن شیر حیوان بخورد بعید نیست که حکم مزبور در مورد او جاری باشد.

جهت پنجم: در روایاتی که از امامیه نقل شده حکم مزبور «صب الماء» روی عنوان رضیع رفته است رضیع به پسر شیرخوار اطلاق می‌شود سوال این است آیا حکم مزبور تنها مختص به رضیع است یا این که رضیع خصوصیت ندارد و شامل رضیعه یعنی دختر شیرخوار هم می‌شود. اکثر فقها گفته‌اند: حکم به صب الماء تنها اختصاص به بول رضیع دارد و شامل رضیعه نمی‌شود زیرا مورد دو صحیحه مزبور، رضیع است و اما رضیعه تحت اطلاقات روایاتی است که در متنجس به بول به نحو مطلق حکم به غسلتین نموده است چه آنکه قدر متيقن از استثناء حکم به غسلتین، بول رضیع است و در مورد شک یعنی در بول رضیعه مرجع اطلاقات ادله‌ای است که حکم به غسلتین نموده است و اما دو صحیحه‌ای که حکم را روی عنوان رضیع برده است:

حسنه حسین بن ابی العلاء: مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْعَلَاءِ فِي حَدِيثٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الصَّبِيِّ يَبُولُ عَلَى الثَّوْبِ قَالَ تَصُبُّ عَلَيْهِ الْمَاءَ قَلِيلًا ثُمَّ تَعْصِرُهُ.[11]

صحیحه حلبی: عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِعَنْ بَوْلِ الصَّبِيِّ؟ قَالَ تَصُبُّ عَلَيْهِ الْمَاءَ وَ إِنْ كَانَ قَدْ أَكَلَ فَاغْسِلْهُ غَسْلًا وَ الْغُلَامُ وَ الْجَارِيَةُ فِي ذَلِكَ شَرَعٌ سَوَاءٌ.[12]

در ذیل صحیحه حلبی عبارتی ذکر شده که برخی مثل صاحب حدائق و مرحوم صدوق و پدر بزرگوار ایشان از آن استفاده کرده‌اند که حکم مزبور شامل رضیعه هم می‌شود «وَ الْغُلَامُ وَ الْجَارِيَةُ فِي ذَلِكَ شَرَعٌ سَوَاءٌ» در برداشت از این ذیل دو احتمال وجود دارد:

احتمال اول: این عبارت در مقام توضیح عبارت اول «سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَنْ بَوْلِ الصَّبِيِّ قَالَ تَصُبُّ عَلَيْهِ الْمَاءَ» یعنی در حکم مزبور یعنی صب الماء بین غلام و جاریه یعنی بین رضیع و رضیعه فرقی نیست.

احتمال دوم: که احتمال قوی تری است این که عبارت مزبور قید برای جمله اخیر باشد یعنی عبارت «وَ إِنْ كَانَ قَدْ أَكَلَ فَاغْسِلْهُ غَسْلًا» طبق این بیان، عبارت مزبور ربطی به حکم اول یعنی صب الماء که تنها برای رضیع ذکر شده ندارد وجه اقوائیت آن است که از نظر قواعد ادبی ضمیر به اقرب بر می‌گردد چنان که در بین ادباء معروف است که می‌گویند: «الاقرب یمنع الابعد» ضمن این که برخی گفته‌اند: از نظر علمی هم بین بول رضیع و رضیعه فرق است از این جهت که شیری که دختر بچه می‌خورد منشأ آن مثانه مادر است ولی شیر پسر بچه از بازو و شانه های مادر خارج می‌شود و طبق آن روایتی هم وارد شده است:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ أَنَّ عَلِيّاً قَالَ: لَبَنُ الْجَارِيَةِ وَ بَوْلُهَا يُغْسَلُ مِنْهُ الثَّوْبُ قَبْلَ أَنْ تَطْعَمَ لِأَنَّ لَبَنَهَا يَخْرُجُ مِنْ مَثَانَةِ أُمِّهَا وَ لَبَنُ الْغُلَامِ لَا يُغْسَلُ مِنْهُ الثَّوْبُ وَ لَا بَوْلُهُ قَبْلَ أَنْ يَطْعَمَ لِأَنَّ لَبَنَ الْغُلَامِ يَخْرُجُ مِنَ الْعَضُدَيْنِ وَ الْمَنْكِبَيْنِ.[13]

ترجمه: شیر دختر بچه و ادرار او قبل از اینکه غذا خور شود نجس است و شستن لباس ملاقی با آن لازم است زیرا شیر او از مثانه مادر خارج می‌شود و اما شیر و ادرار پسر بچه شستن آن لازم نیست زیرا شیر پسر بچه از بازو و شانه مادر خارج می‌شود.

اقوال فقها ضمن مساله161 توضیح المسائل مرحوم امام

اگر چيزى به بول پسر بچه[14] شير خوارى كه غذا خور نشده[15] و شير خوك[16] نخورده، نجس شود، چنانچه يك مرتبه آب روى آن بريزند.[17] كه به تمام جاهاى نجس آن برسد[18] پاك مى‌شود ولى احتياط مستحب آن است كه يك مرتبه ديگر هم آب روى آن بريزند.