درس خارج فقه استاد اشرفی

موضوع: بررسی شرائط تطهیر متنجس/ اشتراط عدم تغییر آب به اوصاف نجس در اثناء تطهیر متنجس/

قال السید ره فی العروه: و يشترط في التطهير به «الماء» أمور... منها عدم تغيّر الماء[1] في أثناء الاستعمال...

در تطهیر متنجسات بوسیله آب چند چیز معتبر است:

شرط اول، ازاله‌ عين نجاست و اجزای صغار آن از شیء متنجس است دلیل آن این است که تحقق غسل به زوال عین نجاست از متنجس است و با بودن اجزای نجس در متنجس تطهیر محقق نمی‌شود لکن زوال رنگ و بو و طعم نجس از متنجس در تطهیر آن شرط نیست طبق روایت ابی‌حمزه که راوی سوال نمود از لباسی که ملوث به خون حیض شده و آن را ‌شسته ولی اثر رنگ خون باقی مانده است امام در جواب فرمود: با گل احمر آن را بشوی تا رنگ آن با رنگ خون قاطی شود و اثر آن نمایان نباشد «اصْبَغِيهِ بِمِشْقٍ حَتَّى يَخْتَلِطَ وَ يَذْهَبَ»[2] امر به شستن لباس با گل احمر براي رفع حزازت و تنفّر رنگ خون حیض و اخفای آن از لباس بوده نه از بین رفتن رنگ خون از لباس. از این روایت و حسنة ابن مغيرة که فرمود: «الرِّيحُ لَا يُنْظَرُ إِلَيْهَا»[3] استفاده کردیم که زوال بو و طعم و رنگ نجس در طهارت متنجس شرط نیست.

شرط دوم که معرکه الآراء واقع شده، عدم تغيّر آب در اثناء تطهیر است به این معنی که اگر آب در هنگام تطهیر، متغیر شود به احد اوصاف ثلاثه نجس، تطهیر محقق نمی‌شود و نیاز به تطهیر مجدّد دارد در بحث دیروز اصل مساله گذشت و امروز بیان مرحوم استاد خویی در مساله به عرض می‌رسد مرحوم استاد مساله را در ضمن سه صورت بررسی نموده است:

    1. صورت اول در غَسلِ متعقّب به طهارت است حال یا در غسل اول نسبت به چیزهایی که در تطهیر آن یکبار شستن معتبر است یا در غسل دوم نسبت به چیزهایی که در تطهیر آن دو بار شستن معتبر است.

    2. صورت دوم در غَسل اول است در جایی که تطهیر با دوبار شستن محقق می‌شود مثل بول. سوال این است که اگر آب اول متغیر به احد اوصاف ثلاثه نجس شود آیا این امر مانع تحقق غسل اول می‌شود یا خیر؟

    3. صورت سوم آن است که آب متغیر شود به یکی از اوصاف متنجس، خواه در غسل متعقب به طهارت باشد یا در غسل غیر متعقب به طهارت مثل این که لباس ملوث به بول را بشوید و آب متغیر شود به رنگ لباس نه رنگ نجس. سوال این است که آیا تغییر آب به اوصاف متنجس هم مانع تطهیر آن می‌شود چنان که تغییر آب به اوصاف نجس، در غسل متعقب به طهارت

مانع از تطهیر آن می‌شود یا خیر؟

بررسی صورت اول: تغییر آب به اوصاف نجس در غَسل متعقّب به طهارت

سوال این است که اگر در غَسل متعقّب به طهارت یکی از اوصاف ثلاثه آب متغیر به اوصاف نجس شود آیا این آب می‌تواند مطهر متنجس باشد یا خیر؟ مرحوم سید ماتن به ضرس قاطع حکم به عدم تطهیر نموده است طبق نظر ایشان با تغییر آب به احد اوصاف ثلاثه نجس، طهارت حاصل نمی‌شود و لازم است برای بار دوم هم شیء متنجس تطهیر شود زیرا در مرتبه اول آب متغیر به اوصاف نجس شده و این آب دیگر نمی‌تواند موجب طهارت متنجس شود آری در مرتبه دوم طهارت حاصل می‌شود.

اشکالی که در مساله است این که از یک طرف دلیل داریم که غائط با یکبار شستن طاهر می‌شود و روایاتی که حکم به تطهیر مخرج غائط به یکبار شستن نموده اطلاق دارد و به اطلاق شامل فرضی که آب با شستن متغیر به احد اوصاف ثلاثه نجس شده نیز می‌شود در این روایات گفته نشده که در تطهیر غائط شرط است آب متغیر به احد اوصاف ثلاثه نجس نشود. از طرف دیگر روایاتی که در آن حکم شده به نجاست آب قلیل یا کثیر در فرض تغییر آن به احد اوصاف ثلاثه نجس، این روایات هم مطلق است و به اطلاق شامل ما نحن فیه می‌شود و طبق آن مخرج غائط در فرض تغیر آب متنجس می‌شود زیرا این آب متغیر نجس است و چیزی که نجس است نمی‌تواند مطهر غیر باشد و بلکه موجب تنجس می‌شود سوال این است که چطور می‌توان مساله را حل نمود.

ان قلت: فرق است بین آب قبل از استعمال و آب بعد از استعمال به این صورت که آبی که بعد از شستن محل متنجس متغیر به احد اوصاف ثلاثه نجس شده این آب دیگر مطهر غیر نیست و نمی‌توان از آن بعد از استعمال برای تطهیر استفاده کرد ولی آبی که هنوز از آن استفاده در تطهیر نشده اگر هنگام تطهیر متغیر به احد اوصاف ثلاثه نجس شود در اینجا مانعی نیست از این که مطهر متنجس باشد.[4]

قلت: طبق روایاتی که حکم به نجاست آب متغیر به احد اوصاف ثلاثه نجس نموده است این آب نجس است و آب نجس هم قابلیت برای تطهیر را ندارد مگر این که بگوییم ادله انفعال آب قلیل تخصیص خورده است به این صورت که هر آبی که متغیر به احد اوصاف ثلاثه نجس شود متنجس است مگر آبی که بوسیله آن شیء متنجس تطهیر می‌شود لکن دلیلی بر این تخصیص وجود ندارد تا ادله ای که حکم به نجاست آب متغیر نموده را تخصیص بزنیم.

بنابراین در صورت اول یعنی در غَسلِ متعقّب به طهارت اگر آب متغیر به احد اوصاف ثلاثه نجس شود یکبار شستن کافی در تطهیر متنجس نیست و در تطهیر آن لازم است که یکبار دیگر شسته شود.

ان قلت: اطلاق ادله‌ای که متضمن زوال نجاست به شستن بوسیله آب است و در روایات فراوان امام در جواب ملاقات اشیاء با عین نجس امر به غسل آنها بوسیله آب نموده است مقتضای اطلاق این ادله آن است که غسل یعنی شستن شیء ملوث به نجاست موجب تطهیر آن می‌شود خواه آب شوینده تغییر به اوصاف نجس بنماید یا خیر.

قلت: ادله‌ای که دلالت بر تنجس آب متغیر باحد اوصاف ثلاثه نجس دارد این ادله نیز زیاد است و مورد اتفاق اصحاب در عمل است و در ما نحن فیه دلالت بر نجاست آبی که ضمن ملاقات با نجاست مثل شستن محل غائط یکی از اوصاف ثلاثه نجس را به خود گرفته نیز می‌شود و دلالت بر تنجس این اب غساله دارد ضمن این که در ذهن عرف متشرعه ثابت است که آب مطهر نجاست باید خود محکوم به نجاست نباشد و اینکه فرض آن است که آب غساله گر چه قبل از استعمال پاک بوده ولی وقتی بنا باشد بوسیله آن تطهیر غائط یا نجاست دیگر صرت بگیرد خود نباید در اثر شستن تغییر حالت کند و متصف شود به صفت نجس این امر موجب می‌شود که از قابلیت تطهیر خارج شود و نمی‌تواند مطهر مخرج غائط یا سایر اجسام ملوث شده به نجاست را طاهر کند.

غایه الامر بین اطلاق دو دلیل تطهیر متنجس بوسیله غسل و دلیل تنجس آب متغیر به احد اوصاف ثلاثه نجس تعارض و تساقط حاصل می‌شود و طبعا مرجع یا عموم دلیل ما فوق است که طهارت را در لباس یا شرب و اکل شرط دانسته است و فرض آن است که شک در تحقق طهارت آب داریم یا مرجع استصحاب بقاء نجاست محل غائط یا محل دیگری است که ملوث به نجس شده است. به هر صورت دلیلی بر طهارت محل غائط یا محل سایر نجاسات در بین نیست لذا مشروطیت عدم اتصاف آب مزبور به اوصاف نجس در مقام تطهیر ثابت خواهد شد.

بررسی صورت دوم: تغییر آب به اوصاف نجس در غَسل غیر متعقّب به طهارت

اگر در غَسل اول آب متغیر به یکی از اوصاف ثلاثه نجس شود در جایی که تطهیر با دوبار شستن محقق می‌شود و در آن تعدد غسل شرط است در ابن صورت عدم تغیر آب در غسل اول شرط نیست لاطلاق الادله زیرا روایاتی که در آن حکم شده به لزوم دوبار تطهیر این روایات مطلق است و به اطلاق شامل می‌شود حتی موردی را که آب در تطهیر اول متغیر به احد اوصاف ثلاثه نجس شده باشد از طرفی آب در تطهیر اول مطهر متنجس نیست تا بگویید این آب خود متنجس است و متنجس نمی‌تواند مطهر غیر باشد زیرا آب اول تنها متمم تطهیر است به این معنی که شستن بار اول به ضمیمه شستن مرتیه دوم موجب طهارت متنجس می‌شود و فرض آن است که در تطهیر دوم آب متغیر به اوصاف ثلاثه نجس نشده است لذا مانعی نیست از این که حکم کنیم به این که در غسل اول تغییر آب به احد اوصاف ثلاثه نجس شرط نیست.

بررسی صورت سوم: تغییر آب به اوصاف متنجس اعم از این که غَسل متعقب به طهارت باشد یا نباشد.

صورت سوم اینکه در هنگام تطهیر، آب متغیر به اوصاف متنجس شود مثل این که آب رنگ لباس را به خود بگیرد در اینجا مانعی ندارد که حکم کنیم به عدم اشتراط تغییر به اوصاف متنجس البته فرض آن است که آب رنگ لباس را به خود بگیرد و به حد آب مضاف نرسد ولی اگر آب به قدری رنگ لباس را به خود بگیرد که از حالت اطلاق خارج و تبدیل به آب مضاف شود در این فرض این آب نمی‌تواند مطهر متنجس باشد.

عمدتا مشکل در صورت اول است که غسل با آب متعقب به طهارت باشد و متغیر به احد اوصاف ثلاثه نجس شود از یک طرف به جهت تغیر به اوصاف نجس متنجس شده و قابلیت برای تطهیر را ندارد از طرف دیگر در روایات حکم به تطهیر متنجس بوسیله یکبار شستن شده است.

بیان استاد اشرفی

همه این مشکلات در فرضی است که ما طهارت و نجاست را تعبد محض بدانیم و اما طبق آنچه قبلا گذشت اگر طهارت و نجاست را از امور واقعیه بدانیم این اشکال قابل حل است زیرا طهور در آیه شریفه ﴿و أَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً طَهُوراً﴾ به معنای اصطلاحی طهارت نیست که فقها آن را در مقابل نجاست استعمال می‌کنند بلکه طهور به معنای عام آن است یعنی از بین برنده هر نوع دنس و قذارت چه آنکه از آب برای ضد عفونی و از بین بردن میکروب ها و هر گونه قذارتی استفاده می‌شود. مَثَلِ آب در گنده زدایی و از بین بردن مکروب‌ها مثل الکل است شاهد بر این مطلب آن است که در روایات آمده است اگر نجاستی در آب چاه بیافتد استفاده از آن آب مانعی ندارد و در مقام تعلیل فرموده‌اند: «لان له الماده» زیرا آب چاه در حال جوشش است و این جوشیدن اثر نجاست را از بین می‌برد اگر اینطور باشد ادله ای هم که حکم به نجاست آب متغیر نموده شامل ما نحن فیه نمی‌شود که مانع حصول طهارت مغسول گردد. لذا فرق است بین چیزی که با آب متغیر به اوصاف نجس تطهیر می‌شود که در این صورت قابلیت برای تطهیر را ندارد و بین متنجّسی که با آب مطلق شسته می‌شود و بعد از شستن آب متغیر به احد اوصاف ثلاثه نجس می‌شود که در این صورت شیء متنجس عرفا طاهر می‌شود و آثار میروب و نجاست از آن زائل می‌شود.

اگر در روایات دقت کنیم از مجموع روایات بر می‌آید که طهارت و نجاست امور واقعیه هستند اگر اینطور باشد هیچ مانعی نیست که در همان شستن اول بوسیله آب تطهیر حاصل شود ولو این که در اثنای تطهیر آب متغیر شود و اما این که گفتید اگر آب متغیر شود متنجس است و متنجس نمی‌تواند مطهر غیر باشد در جواب می‌گوییم: این آب به منزله الکلی است که بنا است میکروب و قذارت را از متنجس زائل کند و این امر در شستن اول هم محقق می‌شود.