درس خارج فقه استاد اشرفی

موضوع: بررسی برخی از فروع حکم لباس مربّی طفل

مسألة 1: الخامس ثوب المربية للصبي‌ أمّاً كانت أو غيرها متبرعة أو مستأجرة ذكرا كان الصبي أو أنثى و ان كان الأحوط الاقتصار على الذكر فنجاسته معفوة بشرط غسله في كل يوم مرة مخيرة بين ساعاته و إن كان الأولى غسله آخر النهار لتصلي الظهرين و العشائين مع الطهارة أو مع خفة النجاسة و إن لم يغسل كل يوم مرة فالصلوات الواقعة فيه مع النجاسة باطلة...

بحث ما در فقه الحدیث روایت ابی‌حفص بود در این روایت راوی سوال نمود درباره زنی که تنها یک لباس دارد و بچه‌ای دارد که پیوسته روی لباس او بول می‌کند وظیفه او در تطهیر لباس چیست؟ حضرت فرمود: لباسش را در شبانه‌روز تنها یک مرتبه بشوید و در آن نماز بخواند «تَغْسِلُ الْقَمِيصَ فِي الْيَوْمِ مَرَّةً.»[1]

برداشت مرحوم حکیم از روایت ابی‌حفص

مرحوم حکیم در برداشت از این روایت می‌فرماید: با توجه به این که طهارت لباس شرط صحت نماز است و تطهیر دائم لباس برای مربی حرجی است امام در تطهیر لباس مربی تخفیف داده و حکم به تطهیر یکبار لباس مربی در شبانه‌روز نموده است این دستور العمل تنها برای تقلیل در نجاست بوده و همین تقلیل در نجاست شرط صحت نمازهای پنج گانه شبانه‌روزی است. اثری که بر این برداشت مترتب می‌شود آن است که:

الف: اگر مربی بچه یکبار لباسش را در شبانه‌روز تطهیر کند شرط صحت نمازها حاصل شده و همه نمازهایش صحیح خواهد بود ولو این که همه نمازهایش را در لباس نجس خوانده باشد به این صورت که بعد از تطهیر لباس در اول صبح و بعد از تنجیس مجدد لباس، نماز صبح و نمازهای دیگر خود را خوانده باشد. البته این امر لازم است که تطهیر لباس قبل از همه نمازها انجام بپذیرد به مقتضای این که شرط معمولا مقدم بر مشروط است گرچه به مقتضای اطلاق روایت می‌تواند هر وقت که شد تطهیر لباس کند.

ب: اگر به طور کلی تطهیر یکبار لباس را در شبانه‌روز ترک کند چون شرط صحت نمازهای پنجگانه حاصل نشده طبق قاعده عقلی «المشروط ینتفی بانتفاء شرطه» همه نمازهای او علی القاعده باطل بوده و قضاء آنها بر او واجب خواهد بود.

برداشت مرحوم استاد خویی از روایت ابی‌حفص

سیدنا الاستاد الخویی از این روایت برداشت دیگری را نموده و آن اینکه با توجه به این که تطهیر لباس برای همه نمازها حرجی است و با لحاظ این که امر به تطهیر یکبار لباس در شبانه‌روز هم وجوب غیری دارد برای این که نماز فی الجمله در لباس طاهر خوانده شود از این روایت برداشت می‌شود که باید لااقل یکی از نمازهای پنجگانه را در لباس طاهر بخواند و یکی از نمازها به نحو تخییر، مشروط به طهارت خبثیه است و انتخاب آن هم با خود فرد است ولی حتما باید طهارت لباس قبل از آن نماز واحد باشد و شرطیت طهارت نسبت به سایر نمازهای پنجگانه ساقط شده است مدار در معافیت نجاست در لباس نجس چون عسر و حرج است و برای مربی در حال اختیار تطهیر لباس برای همه نمازها مشقت دارد لذا باید به مقداری که می‌تواند نمازهایش را در لباس طاهر بخواند و شرط طهارت نسبت به بقیه نمازها از او ساقط می‌شود حال اگر می‌تواند نماز ظهر و عصر را در لباس طاهر بخواند لازم است هنگام ظهر لباس خود را تطهیر کند تا دو نماز خود را در لباس طاهر بخواند و اگر می‌تواند قبل از غروب لباس خود را تطهیر کند و نماز ظهر و عصر را در آخر وقت بخواند و نماز مغرب و عشا را هم متصل به ظهر و عصر با طهارت لباس بخواند باید چنین عمل کند گرچه مرحوم استاد این فرض را لازم نمی‌داند به توجیه اینکه امر به صلات مغرب و عشاء فعلی نشده در نتیجه مقدمه آن هم فاقد امر است.

لذا تطهیر لباس برای مربی بچه تنها برای یک نماز «یا بیشتر از آن به مقداری که مقدور او است» لازم است و مخیر است که یکی از نمازهای پنجگانه را با طهارت بخواند و نسبت به بقیه نمازها که در تطهیر آن مشقت است شرط طهارت ساقط می‌شود.

اثر عملی که بر این برداشت مترتب می‌شود آن است که اگر طهارت لباس در چهار نماز اول که عدل واجب تخییری است ترک شد و طهارت را در آن چهار نماز تحصیل نکند در نماز آخر که نماز عشاء باشد متعیّناً تحصیل طهارت بر او واجب خواهد بود حال اگر طهارت را در نماز پنجم تحصیل نکند نمازهای قبلی او صحیح است و شرط طهارت از آنها ساقط شده است و تنها نماز عشاء باطل بوده و قضا آن بر او واجب است چون لازم بوده که یکی از نمازهایش را به نحو تخییر با طهارت لباس بخواند و چون چهار نماز اولش را با لباس طاهر نخوانده و فرض آن است که تطهیر آنها هم برای او حرجی بوده شرط طهارت لباس در آن نمازها از او ساقط شده و متعینا نماز پنجم را باید در لباس طاهر می‌خوانده و چون این نماز را هم بدون شرط طهارت خوانده، نماز عشاء او باطل خواهد بود.

بیان استاد اشرفی

نظر مرحوم حکیم موافق با ظاهر روایت است زیرا در فرض مساله امام به نحو مطلق فرمود: یکبار باید لباس خود را تطهیر کند مقتضای اطلاق آن است که هر وقت تطهیر را انجام دهد کافی است و مراد از دستور العمل مزبور تنها تقلیل در نجاست بوده است لذا لازم نیست که تطهیر لباس مقارن با یکی از نمازها باشد طبق این بیان اگر شرط را اتیان نکرد همه نمازهای او باطل خواهد بود.

قال السید فی العروه: يشترط انحصار ثوبها في واحد أو احتياجها إلى لبس جميع ما عندها و إن كان متعددا.

مرحوم سید در این عبارت می‌فرماید: معافیت لباس مربی مشروط است به این كه تنها یک لباس داشته باشد يا اگر بیشتر از یک

لباس دارد محتاج به پوشيدن همه آنها با هم باشد «به جهت سرما یا عذر دیگری»

توضیح ذلک: فرض روایت آن است که مربی تنها یک لباس داشته باشد حال اگر مربی چند لباس دارد و می‌تواند لباس دیگری را بپوشد روایت مزبور در حکم به معافیت شامل این مورد نمی‌شود زیرا مورد سوال قمیص واحد است. لکن اگر هوا سرد است و مربی ناچار است که دو لباس را روی هم بپوشد اگر هر دو لباس نجس باشد روایت مزبور قطعاً شامل این مورد هم می‌شود.

قال السید فی العروه: لا فرق في العفو بين أن تكون متمكنة من تحصيل الثوب الطاهر بشراء أو استيجار أو استعارة أم لا و إن كان الأحوط الاقتصار على صورة عدم التمكن.

سوال این است که اگر مربی تنها یک لباس دارد ولی برای او مقدور است که لباس طاهری را از دیگری اجاره یا عاریه یا ابتیاع کند آیا حکم مزبور شامل او می‌شود یا این که بواسطه تمکن از عاریه یا اجاره یا ابتیاع متمکن از نماز در لباس طاهر است و حکم مزبور شامل او نمی‌شود؟

نقل شده که اولاد موسی بن جعفر آن قدر در مضیقه و فقر بودند که مجبور بودند به جهت نداشتن لباس گاه برای نماز، لباس خود را به دیگری بدهند. «لعن الله علی ظالمیهم.»

در جواب می‌گوییم: فرض روایت آن است که مربی تنها یک لباس دارد و امام هم در این فرض به نحو مطلق فرمود: تطهیر یکبار لباس در شبانه‌روز کافی است اعم از این که قادر بر اجاره کردن یا عاریه و یا ابتیاع باشد یا نباشد در همه این فروض به نحو مطلق حکم به معافیت لباس مربی نموده است لذا مرحوم سید هم می‌فرماید: در معافیت لباس مربی فرقى نيست بین این که مربی متمكن از تهیه لباس طاهر باشد به وسیله خريدن يا اجاره يا عاريه يا متمكن نباشد اگر چه احوط در معافیت اكتفا كردن به صورت عدم تمكن است با این حال مرحوم حکیم می‌فرماید: بعید نیست که معافیت مزبور منصرف باشد به جایی که امکان عاریه و اجاره و ابتیاع لباس طاهر نباشد و همین احتمال با وضع سوال و جواب حدیث سازگار تر است.

مسألة 1: إلحاق بدنها بالثوب في العفو عن نجاسته محل إشكال ‌و إن كان لا يخلو عن وجه.

در الحاق بدن زن مربي به لباس مربی در حكم به عفو، اشكال است اگر چه معافیت بدن خالى از وجه نيست.

سوال این است که اگر بول بچه به بدن مربی سرایت کند آیا حکم معافیت مزبور شامل بدن مربی هم می‌شود تا در بدن هم تطهیر یکبار کافی باشد یا حکم مزبور تنها اختصاص به لباس مربی دارد و شامل بدن او نمی‌شود؟ برخی گفته‌اند: وقتی بچه بول کند قاعدتاً بول از لباس به بدن مربی سرایت می‌کند لذا لباس مربی خصوصیت ندارد و معافیت مذکور شامل بدن هم می‌شود ولی با این حال طبق نص، امام تنها حکم به معافیت لباس مربی و لزوم تطهیر یکبار لباس مربی در شبانه‌روز نموده است و چون صحبتی از بدن ننموده، علی القاعده طبق ادله مانعیت نجاست در نماز، محکوم به بطلان است.

مسألة 2: في إلحاق المربي بالمربية إشكال‌ و كذا من تواتر بوله.

در الحاق مرد مربّى به زن مربّيه در حكم مذكور، اشكال است همچنين اشكال است در الحاق كسى كه بولش متواتر مى‌چكد.

اگر مردی مربی بچه باشد آیا در حکم مزبور ملحق به زن مربی است و یکبار تطهیر لباس در شبانه‌روز کافی است یا خیر؟ مرحوم شهید اول و مرحوم علامه فرموده‌اند: ما قطع داریم که در حکم مزبور بین زن و مرد فرقی نیست و اینقدر جمود بر نص که در آن، حکم به معافیت لباس روی عنوان زن مربی رفته لازم نیست با توجه به این که احکام مشترک بین مرد و زن است.

ضمن این که سرّ کفایت یکبار تطهیر لباس در شبانه‌روز حرج نوعی است لذا در این جهت بین زن مرد فرقی نیست چنانکه قاعده اشتراک احکام هم اقتضاء دارد. در مقابل برخی گفته‌اند: نمی‌توان زن مربی را با مرد مربی قیاس کرد با توجه به این که مرد و زن در بسیاری از احکام با هم تفاوت دارند مثل پوشش در نماز یا در حج و بسیاری از مسائل دیگر. لذا ممکن است این حکم مختص به زن باشد و حکم خلاف قاعده را مختص به مورد نص باید کرد گر چه ادعای قطع به عدم فرق از مرحوم شهید اول و علامه امری دور از ذوق عرفی نیست و الله اعلم.