درس خارج فقه استاد اشرفی

موضوع: بررسی مورد پنجم از مستثنیات نجاست « لباس مربّی طفل»

مسألة 1: الخامس ثوب المربية[1] للصبي‌ أمّاً كانت أو غيرها متبرعة أو مستأجرة ذكرا كان الصبي أو أنثى و ان كان الأحوط الاقتصار على الذكر فنجاسته معفوة بشرط غسله في كل يوم مرة مخيرة[2] بين ساعاته و إن كان الأولى غسله آخر النهار لتصلي الظهرين و العشائين مع الطهارة أو مع خفة النجاسة و إن لم يغسل كل يوم مرة فالصلوات الواقعة فيه مع النجاسة باطلة و يشترط انحصار ثوبها في واحد أو احتياجها إلى لبس جميع ما عندها و إن كان متعددا و لا فرق في العفو بين أن تكون متمكنة من تحصيل الثوب الطاهر بشراء أو استيجار أو استعارة أم لا و إن كان الأحوط الاقتصار على صورة عدم التمكن.

صحبت در معافیت لباس مربی طفل بود که متنجس به بول شده است، اگر بنا باشد جمود بر نص کنیم و به قدر متیقن از آن اکتفا کنیم مورد نص مادر طفل است و آن هم در خصوص پسر زیرا مورد نص «مولود» است که تنها بر طفل پسر اطلاق می‌شود مستند این قول روایت ابی‌حفص است در این روایت راوی از امام پرسید درباره زنی که تنها یک لباس دارد و بچه‌ای دارد که در آن پیوسته بول می‌کند، وظیفه او نسبت به تطهیر لباس چیست؟ حضرت فرمود: کافی است که لباسش را در شبانه‌روز تنها یک مرتبه بشوید و در آن نماز بخواند.

بنابراین مورد نص مادر طفل است مشروط به این که طفل هم پسر باشد نسبت به چنین کسی ارفاق شده که در شبانه‌روز برای نمازهای پنج گاه تنها یکبار لباس خود را تطهیر کند و اگر بقیه نمازهایش را در لباس متنجس به بول بخواند، مانعی ندارد با این حال برخی از فقها معتقدند که در این جهت فرقی نیست بین مربی مادر و غیر مادر و بین این که طفل پسر باشد یا دختر و اما متن روایت:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى الْمُعَاذِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ عَنْ أَبِي حَفْصٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: سُئِلَ عَنِ امْرَأَةٍ لَيْسَ لَهَا إِلَّا قَمِيصٌ وَ لَهَا مَوْلُودٌ فَيَبُولُ عَلَيْهَا كَيْفَ تَصْنَعُ قَالَ تَغْسِلُ الْقَمِيصَ فِي الْيَوْمِ مَرَّةً.[3]

از نظر فقه الحدیث نسبت به روایت فوق برداشت‌های متفاوتی از جهات مختلف شده است از جمله این که:

الف: آیا مربی در انتخاب زمان تطهیر لباس «برای یکبار در شبانه‌روز» مخیر بین صبح و شب است و در هر زمان که بخواهد قبل از نماز صبح یا قبل از نماز ظهر یا قبل از نماز مغرب می‌تواند لباس خود را تطهیر کند یا این که انتخاب یکی از این دو زمان متعین است. مقتضای اطلاق روایت ابی‌حفص آن است که مربی در انتخاب زمان تطهیر لباس مخیر است و در هر ساعتی که لباس خود را تطهیر کند کافی است.

ب: آیا زمان تطهیر حتما باید قبل از یکی از نمازهای پنج گانه باشد یا بعد از نمازهای پنج گانه هم می‌تواند لباس خود را تطهیر کند مقتضای اطلاق روایت آن است که در این جهت هم مخیّر است و اگر هیچ یک از نمازهای پنجگانه را با لباس طاهر نخواند اگر یکبار بعد از نماز عشاء هم لباس خود را تطهیر کند کافی در صحت نمازهای شبانه‌روز است.

ج: تطهیر یکبار لباس در شبانه‌روز آیا شرط صحت برای همه نمازهای پنجگانه است به این معنی که با تطهیر یکبار لباس؛ شرطیت طهارت در نمازهای دیگر ساقط می‌شود یا تنها شرط برای همان نمازی است که با طهارت خبثیه اتیان شده است؟ مرحوم استاد خویی و مرحوم حکیم هر کدام از روایت مزبور برداشتی دارند قبل از توضیح بیان مرحوم استاد خویی مقدمه‌ای به عرض می‌رسد:

مقدمه: اگر مولی بگوید: «توضّأ و صلّ» یا بگوید: «یجب علیک الصلوة مع الوضوء» این جمله ظهور دارد در این که وضو شرط در نماز است و نماز باید مقارن با وضو اتیان شود و اما در روایت ابی حفص که امام فرمود: «تَغْسِلُ الْقَمِيصَ فِي الْيَوْمِ مَرَّةً» امر به تطهیر یک‌بار لباس در شبانه‌روز قطعاً تعبد محض نیست و تطهیر لباس وجوب نفسی هم ندارد بلکه امر به تطهیر مقدمه برای نماز است ولی در ما نحن فیه طهارت لباس در نمازهای پنجگانه لازم نیست مقارن با مجموع نمازها باشد و با توجه به این که تطهیر لباس برای مربی در وقت همه نمازها حرجی است امام برای این که مربی لااقل یکی از نمازهاای شبانه‌روزی را در لباس طاهر اتیان بخواند چنین حکمی را داده است.

شاهد بر این مطلب آن است که اگر مربی حائض باشد قطعاً تطهیر یکبار لباس در شبانه‌روز بر او لازم نیست و اگر این حکم بر اساس وجوب نفسی بود در مورد حیض هم تطهیر یکبار لباس در شبانه‌روز واجب بود. از این امر فهمیده می‌شود که دستور العمل فوق در تطهیر لباس به جهت وقوع لا اقل یک نماز در لباس طاهر بوده است.

کلام مرحوم استاد خویی

طهارت لو خلی و طبعه از شرائط صحت نماز است و در مورد مربی بچه به جهت این که تطهیر لباس برای همه نمازها حرجی بوده امر به تطهیر یکبار لباس در شبانه‌روز شده است با توجه به مقدمه فوق که امر به تطهیر وجوب نفسی ندارد و وجوب آن غیری است لا محاله عقل حکم می‌کند به این که اگر کسی اول صبح لباس خود را تطهیر کند و بعد از تنجیس لباس به بول نمازهای پنجگانه خود را در همان لباس نجس بخواند و یا بعد از خواندن نمازهای پنجگانه در لباس متنجس به بول؛ لباسش را در آخر شب تطهیر کند هر دو روش فوق؛ طبق مقدمه ای که در بالا گذشت صحیح و معقول نیست زیرا امر به تطهیر لباس برای آن است که لااقل برخی از نمازهای شبانه‌روزی در لباس طاهر خوانده شود ضمنا تسهیل در کار مربی هم شده است نه این که مربی صرفا لباس خود را در شبانه‌روز یکبار تطهیر کند و بعد همه نمازهایش را در لباس متنجس به بول بخواند از روایت مزبور این مقدار قطعا استیناس می‌شود که لااقل یک نماز مربی باید در لباس طاهر خوانده شود.

به عباره اخری: مقتضای اطلاق روایت آن است که هر زمان از شبانه‌روز که مربی لباس خود را تطهیر کند مجزی است لکن چون از خارج می‌دانیم که طهارت خبثیه شرط صحت نماز است و امر به یکبار تطهیر لباس برای تحصیل طهارت لا اقل یکی از نمازها بوده است لذا لازم است یک نماز با طهارت لباس خوانده شود.

سوال: اگر برای کسی مقدور باشد که مثلا قبل از نماز ظهر و عصر لباسش را تطهیر کند و هر دو نماز را در لباس طاهر بخواند و یا این که نماز ظهر و عصر را به تاخیر بیاندازد و زمان غروب آفتاب لباسش را تطهیر کند و نماز ظهر و عصر را در وقت و بعد از آن سریعاً نماز مغرب و عشاء را در لباس طاهر بخواند آیا با قدرت بر این کار می‌تواند اول صبح لباس خود را تطهیر کند و تنها نماز صبح را در لباس طاهر بخواند؟

بنابر برداشت مرحوم استاد خویی از این که تطهیر لباس مقدمه برای نماز با لباس طاهر است و مکلف باید برای یک نماز اقلاً تحصیل طهارت خبثیه کند ولی به خاطر ارفاق بر زن مربی وجوب طهارت در همه نمازها لازم نیست پس اگر می‌تواند لا اقل ظهر و عصر را با لباس طاهر بخواند لازم است چنین کند ولی لازم نیست ظهر و عصر را به تاخیر بیندازد و بعد از آن فوراً نماز مغرب و عشاء را بخواند زیرا امر به صلوه مغرب و عشاء فعلی نشده تا آن زن نسبت بدان وظیفه تطهیر لباس را داشته باشد طبعاً مقدمه آن هم که تحصیل طهارت باشد واجب نخواهد بود.

مناقشه استاد اشرفی در کلام مرحوم استاد خویی

طبق مبنای مرحوم استاد خویی لازم است که نماز ظهر و عصر را تا قبل از قضاء شدن نماز ظهر و عصر به تاخیر بیاندازد و ابتدا نماز ظهر و عصر و بعد از آن فوراً نماز مغرب و عشاء را بخواند با توجه به این که مرحوم استاد خویی فتوی داده به این که اگر کسی مقداری آب برای وضو دارد بر او جائز نیست قبل از دخول وقت نماز آب را دور بریزد به این توجیه که چون وقت نماز نرسیده و وظیفه‌ای نسبت به تحصیل طهارت ندارد این کار صحیح نیست زیرا امر به وضو اگر چه فعلی نشده ولی عقل حکم می‌کند به وجوب حفظ ملاک لذا باید آب را حفظ کند تا در وقت نماز با طهارت حدثیه و خبثیه نماز بخواند.

طبق این مبنی که مرحوم استاد خویی در مساله وضو مطرح نموده است کسی هم که برای او مقدور است که برخی از نمازها را با طهارت خبثیه بخواند به جهت این که ملاک طهارت قبل از رسیدن وقت نماز وجود دارد باید حتی المقدور این ملاک را حفظ کند و شرط را حاصل کند و لو این که زمان نماز مغرب و عشا نرسیده و حکم آن فعلی نشده است.

جواب صاحب مدارک در مساله

امر به طهارت لباس امر غیری و به جهت نماز است لذا اگر امکان خواندن دو یا چهار نماز در لباس طاهر برای مربی باشد عقل حکم می‌کند به این که نماز چون مشروط به طهارت خبثیه استدر فرضی که مربی می‌تواند با لباس طاهر چهار نماز را بخواند بهتر است که چنین کند به این صورت که نماز ظهر خود را به تاخیر بیاندازد و نیم ساعت قبل از غروب آفتاب لباش خود را تطهیر کند و چهار نماز خود را با طهارت اتیان کند.

بیان مرحوم حکیم

خداوند به جهت تخفیف در تطهیر لباس مربی حکم به تقلیل در نجاست نموده است به این صورت که مربی طفل می‌تواند در عوض تطهیر لباس خود برای هر نماز تنها در شبانه‌روز یکبار لباس خود را تطهیر نمایداز طرفی چون تعیین ننموده که باید تطهیر لباس در زمان معینی باشد به مقتضای اطلاق این روایت زن مربی مخیر است در انتخاب زمان تطهیر. گویا طهارت خبثیه به طور کلی از زن مربی ساقط شده و تنها برای تقلیل در نجاست باید هر روز یکبار لباس خود را تطهیر کند لذا تطهیر لباس قبل از نماز لازم نیست بنابراین مقارنت تطهیر لباس با زمانی که فرد مشغول نماز است شرط صحت نیست به نظر ما کلام مرحوم حکیم موافق با ظاهر نص مزبور است و به حق نزدیکتر است.‌[4]

ما المراد بالیوم؟

قال السید فی العروه: فنجاسته معفوة بشرط غسله في كل يوم مرة مخيرة بين ساعاته و إن كان الأولى غسله آخر النهار لتصلي الظهرين و العشائين مع الطهارة أو مع خفة النجاسة.

در این عبارت مرحوم سید می‌فرماید: معافیت نجاست لباس مربی طفل مشروط است به این كه در هر روز يك مرتبه آن را تطهیر کند در هر ساعتى كه مى‌خواهد اگر چه بهتر آن است كه در آخر روز باشد تا بتواند نماز ظهر و عصر و مغرب و عشاء را در لباس طاهر يا با خفت نجاست بخواند در این که مراد از تطهیر یکبار در شبانه‌روز چیست سه قول مطرح است:

قول اول: این قول را مرحوم حکیم از صاحب جواهر نقل نموده است: امام فرمود: مربی باید در هر روز«یعنی هر 24 ساعت» یکبار لباس خود را تطهیر کند «تَغْسِلُ الْقَمِيصَ فِي الْيَوْمِ مَرَّةً» تا یکی از نمازهای پنجگانه‌اش در لباس طاهر واقع شود لذا اگر لباسش را صبح تطهیر کند تا صبح روز بعد، از تطهیر لباس معاف است و اگر ظهر تطهیر کند تا ظهر فردا معاف است زیرا مراد از یوم 24 ساعت است و فرقی نیست که مبدا طهارت لباس کدام یک از پنج نماز باشد طبق این برداشت روز ملفق هم کافی است ولو این که نصفی از آن امروز باشد و نصف دیگر از روز دیگر باشد.

قول دوم: شب داخل در روز است و مراد از یوم یک شبانه‌روز است که مبدا آن فجر و آخر آن هم فجر روز بعد است این نظریه به نظر ما قوی است.

قول سوم: کلمه یوم در عبارت امام که فرمود «فِي الْيَوْمِ مَرَّةً» ظهور در روز دارد و شامل شب نمی‌شود و قدر متیقن از یوم هم همان روز است چنان که در آیه شریفه فرمود: ﴿سَخَّرَهَا عَلَيْهِمْ سَبْعَ لَيَالٍ وَ ثَمَانِيَةَ أَيَّامٍ﴾ چه آنکه یوم در مقابل شب استعمال شده است اما این که تطهیر لباس در روز برای نماز شب هم کافی است این بدان معنی نیست که مراد از یوم اعم از روز و شب است بلکه مراد از یوم همان روز است لکن تطهیر لباس در روز موجب معافیت تطهیر در شب هم می‌شود.