درس خارج فقه استاد اشرفی

موضوع: بررسی حکم محمول و ملبوس نجس و متنجس در حال نماز

نظر استاد اشرفی در برداشت از مجموع روایات نسبت به محمول و ملبوس متنجّس و نجس

    • محمول و ملبوس متنجس

الف: اگر لباسِ متنجس به مقدار ساترِ عورت نباشد بین محمول متنجس و ملبوس متنجس فرقی نیست و در هر دو صورت معفو عنه فی الصلوة است به استناد روایت عبد الله سنان که در آن بالعموم حکم شده به معافیت هر لباسِ متنجسی که ساتر عورت نباشد: «كُلُّ مَا كَانَ عَلَى الْإِنْسَانِ أَوْ مَعَهُ مِمَّا لَا تَجُوزُ الصَّلَاةُ فِيهِ وَحْدَهُ فَلَا بَأْسَ أَنْ يُصَلَّى فِيهِ» اعم از این که لباس؛ ملبوس مصلی باشد یا محمول مصلی البته مشروط به این که ارسال مثل روایت عبد الله بن سنان موجب ضعف سندی حدیث نشود.

ب: اگر لباس متنجس به مقدار ساترِ عورت باشد به عکس مورد قبل، در هر دو صورت مانعیّت عن الصلوه دارد چه محمول باشد چه ملبوس و روایاتی که حکم به مانعیت نجاست در نماز نموده به اطلاق شامل محمول و ملبوس متنجّس نیز می‌شود بر این اساس مرحوم سید ماتن حکم به احتیاط در محمول متنجس نموده است.

مرحوم استاد خویی و مرحوم حکیم در مانعیت محمول متنجس اشکال نموده‌اند به اینکه محمول متنجس ولو اینکه ساتر عورت باشد چون عنوان «صلّی فی النّجس» بر آن صادق نیست روایات مانعیت نجاست در نماز شامل آن نمی‌شود.

در جواب از این اشکال گفتیم: در بسیاری از روایات کلمه «فی» در غیر مورد ظرف و به معنای هم معیّت استعمال شده است مثل موثقه عبد الله بن بکیر که فرمود: «أَنَّ الصَّلَاةَ فِي وَبَرِ كُلِّ شَيْ‌ءٍ حَرَامٍ أَكْلُهُ فَالصَّلَاةُ فِي وَبَرِهِ وَ شَعْرِهِ وَ جِلْدِهِ وَ بَوْلِهِ وَ رَوْثِهِ وَ أَلْبَانِهِ وَ كُلِّ شَيْ‌ءٍ مِنْهُ فَاسِدَةٌ لَا تُقْبَلُ تِلْكَ الصَّلَاةُ.» مراد از نهی از نماز در بول و سرگین حیوان غیر ماکول اللحم؛ منع از همراه داشتن آنها در حال نماز است زیرا این امور پوشیدنی نیستند تا به قول مرحوم استاد خویی و مرحوم حکیم در فرض وجود آنها در لباس مصلی، استعمال «فی» بالعنایه و المجاز باشد. از استعمال «فی» در محمول نجس در این روایت و روایات دیگر استفاده می‌شود که به ادنی مناسبت استعمال «فی» بالعنایة و المجاز در غیر مورد ظرف لباس مصلی هم صحیح است و لازم نیست که حتما شیء متنجس حقیقتا ظرف برای نمازگذار باشد با این بیان روایاتی که حکم به مانعیت نماز درنجس به صورت فی ظرفیه نموده شامل محمول هم می‌شود و اگر محمول متنجس به مقدار ساتر عورت باشد داخل در روایات مانعیت نجاست در نماز خواهد بود.

    • محمول و ملبوس نجس

الف: اگر محمول یا ملبوس از اجزای حیوان میته باشد در این فرض در روایات تصریح شده و نص بالخصوص داریم بر مانعیت تمام

اجزای میته در نماز چه به مقدار ساتر عورت باشد یا نباشد مثل صحيحه ابن أبي‌عمير که فرمود:«لَا تُصَلِّ فِي شَيْ‌ءٍ مِنْهُ وَ لَا شِسْعٍ»

ب: و اما اگر محمول یا ملبوس نجس از اجزای حیوان غیر ماکول ‌اللحم باشد موثقه زراره شامل آن نمی‌شود چون مورد موثقه شیء متنجس است؛ اگر هم فرضا موثقه زراره شامل اجزای ما لا تتم فی الصلوه از حیوان ما لا یاکل لحمه مثل گرگ و روباه بشود، نهایتاً بین موثقه زراره و روایاتی که به نحو مطلق حکم به مانعیت نماز در اجزای ما لا یاکل لحمه نموده است «أَنَّ الصَّلَاةَ فِي وَبَرِ كُلِّ شَيْ‌ءٍ حَرَامٍ أَكْلُهُ فَالصَّلَاةُ فِي وَبَرِهِ وَ شَعْرِهِ وَ جِلْدِهِ وَ بَوْلِهِ وَ رَوْثِهِ وَ أَلْبَانِهِ وَ كُلِّ شَيْ‌ءٍ مِنْهُ فَاسِدَةٌ لَا تُقْبَلُ تِلْكَ الصَّلَاةُ» نسبت تعارض است و بعد از تعارض و تساقط مرجع عموم ادله اولیه مانعیت نجاست در نماز است.

ج: اگر محمول یا ملبوس نجس از اجزای حیوانی باشد که شک در تذکیه آن داریم در این صورت هم حیوان مشکوک التذکیه طبق استصحاب عدم تذکیه ملحق به میته است و در مورد میته گفتیم روایات بالخصوص دلالت بر مانعیت میته عن الصلوه دارد و به فرض آنکه با استصحاب عدم تذکیه اثبات میته نشود طبق موثقه اسماعیل بن فضل لباسی که از غیر بازار مسلمین خریداری شود تنها خف و نعال آن مستثنی است و غیر آن در صلوه ممنوع است.

د: اگر لباس مصلی ملوث به یکی از نجاسات شود در مانعیت آن در نماز ولو این که ملبوس ساتر عورت نباشد شکی نیست و اما اگر عین نجس به صورت محمول همراه مصلی باشد برای مانعیت آن در نماز به روایاتی تمسک شده است از جمله:

    1. صحیحه علي بن جعفر: عن أخيه قال قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يَمُرُّ بِالْمَكَانِ فِيهِ الْعَذِرَةُ فَتَهُبُّ الرِّيحُ فَتَسْفِي عَلَيْهِ مِنَ الْعَذِرَةِ فَيُصِيبُ ثَوْبَهُ وَ رَأْسَهُ يُصَلِّي فِيهِ قَبْلَ أَنْ يَغْسِلَهُ قَالَ نَعَمْ يَنْفُضُهُ وَ يُصَلِّي فَلَا بَأْسَ.[1]

مفاد روایت: راوی سوال نمود از عذره خشکی که بوسیله باد به لباس و صورت فرد پاشیده شده و با آن نماز خوانده است. حضرت در جواب فرمود: لباس خود را تکان بده و بعد در آن نماز بخوان. برخی از این روایت استفاده کرده‌اند که عین نجس ولو به صورت محمول باشد مانعیت عن الصلوه دارد.

در جواب از استناد به این روایت گفتیم: پاشیدن عذره بر روی لباس موجب نمی‌شود که بگوییم: عذره خشک محمول در نماز است بلکه در این فرض هم نماز در لباس نجس صادق است و این فرق دارد با موردی که نجاست در جیب فرد باشد.

    2. صحيحه علي بن جعفر: مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ مِثْلَهُ وَ زَادَ قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يُصَلِّي وَ مَعَهُ دَبَّةٌ مِنْ جِلْدِ الْحِمَارِ أَوْ بَغْلٍ؟ قَالَ لَا يَصْلُحُ أَنْ يُصَلِّيَ وَ هِيَ مَعَهُ إِلَّا أَنْ يَتَخَوَّفَ عَلَيْهَا

ذَهَابَهَا فَلَا بَأْسَ أَنْ يُصَلِّيَ وَ هِيَ مَعَهُ.[2]

کیفیت استدلال: راوی پرسيد از نماز به همراه دبّه‌ای که از پوست الاغ يا استر ساخته شده است آیا نماز به همراه آن جائز است یا خیر؟ امام در جواب منع از همراه داشتن آن نمود و فرمود: صلاح نيست به همراه آن نماز بخوانی مگر اينكه بترسی دزد آن را سرقت کند که در صورت خوف؛ اشكالى ندارد از این کلام استفاده می‌شود که محمول نجس مانعیت عن الصلوه دارد زیرا دبّه محمول در حال نماز است نه این که جزء لباس مصلی باشد.

مناقشه در استناد به این روایت: اولاً: جمله «لَا يَصْلُحُ» در این روایت ظهور در کراهت دارد به این معنی که انسانی که نماز را تقربا الی الله اتیان می‌کند مناسب نیست که با چنین لباسی نماز بخواند. ثانیاً: مورد سوال دبه‌ای است که از پوست الاغ و استر تهیه شده است «دَبَّةٌ مِنْ جِلْدِ الْحِمَارِ أَوْ بَغْلٍ» از طرفی استر و الاغ از حیونات غیر مذکی نیستند تا نماز در پوست آنها ممنوع باشد بلکه اگر تذکیه شوند گوشت آنها حلال و نماز در پوست آنها منعی ندارد از طرفی نفرمود: دبه از استر و الاغ غیر مذکی یا میته ساخته شده تا بگوییم از این جهت ممنوعیت دارد و اگر هم مانعیت داشته باشد به عنوان میته و غیر مذکی است نه به عنوان انه من حیوان نجس العین.

    3. صحيحة عبد اللّه بن جعفر: وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ: كَتَبْتُ إِلَيْهِ يَعْنِي أَبَا مُحَمَّدٍ يَجُوزُ لِلرَّجُلِ أَنْ يُصَلِّيَ وَ مَعَهُ فَأْرَةُ الْمِسْكِ فَكَتَبَ لَا بَأْسَ بِهِ إِذَا كَانَ ذَكِيّاً.[3]

کیفیت استدلال: در این روایت از حمل کردن فأرة المسک در نماز نهی شده است از طرفی فأرة المسک از چیزهایی نیست که از آن لباس تهیه شود تا بگویید مراد لباس نجس است بنابراین از این روایت استفاده می‌شود که محمول نجس هم مانعیت در نماز دارد.

مناقشه در استناد به این روایت: مورد این روایت مثل روایت قبلی حیوان غیر مذکی است «اذَا كَانَ ذَكِيّاً» و شامل نجاسات نمی‌شود.

حاصل مطلب این که محمول نجس اگر از حیوان میته یا حیوان ما لا یاکل لحمه و حیوان مشکوک التذکیه باشد «به استثنای خف و نعل که دلیل خاص بر معافیت آن در حیوان مشکوک التذکیه داریم مشروط به این که عدم تذکیه مساوق میته نباشد و از اجزای میته محسوب نشود که مطلقا ممنوعیت دارد» خف و نعال مانعیت عن الصلوه ندارد در غیر این صورت محمول نجس محکوم به معافیت است زیرا به نظر مرحوم استاد ادله مانعیت نجاست شامل محمول نجس نمی‌شود مگر آنچه دلیل بر عدم جواز آن در نماز وارد شده است.

مسألة 1: الخيط المتنجّس الّذي خيط به الجرح يعدّ من المحمول بخلاف ما خيط به الثوب و القياطين و الزرور[4] والسفائف فإنّها تعدّ من أجزاء اللباس لا عفو عن نجاستها.

ترجمه: نخ متنجسى كه بوسیله آن زخم را بخيّه می‌زنند، در حكم محمول نجس و محکوم به معافیت است به خلاف نخ و قيطان و دكمه و نوار كه در لباس به كار رفته و به لباس دوخته شده كه اينها از اجزاى لباس محسوب شده و نجاست آنها معاف نيست.

توضیح ذلک: نخ متنجسی که بوسیله آن جراحت را بخیه می‌زنند این نخ به منزله محمول متنجس است و مانعیت عن الصلوه ندارد و جزء بدن هم محسوب نمی‌شود که بگوییم بدن ملوث به خون شده است.

این در صورتی است که نخ متنجس باشد ولی اگر نخ از شیء نجس ساخته شده باشد مثل این که از موی سگ یا خوک تهیه شده باشد در این صورت آن نخ مانعیت دارد و اما اگر محمول متنجس یا محمول نجس از چیزهایی باشد که عرفاً به منزله تلف محسوب ‌شود مثل اینکه فرد آب متنجسی را بنوشد یا گوشت میته را بخورد در این صورت مانعیت عن الصلوه ندارد زیرا بعد از این که این نجس جزء بدن محسوب شد دیگر روایات مانعه شامل آن نمی‌شود و در صحت نماز قی کردن آن لازم نیست زیرا ماکولات بعد از خوردن در نزد عرف به منزله تالف است.[5]

آری دملی که از بدن بیرون می‌آید اگر عرفاً جزء بدن نباشد به منزله محمول است لذا اگر گفتیم محمول نجس مانعیت ندارد در صورتی که کمتر از ساتر باشد مانعیت ندارد و اگر با نخ نجس بدن را بدوزد مانعیت ندارد. ولی نخ نجس یا متنجس در لباس به منزله جزء لباس مصلی است و مانعیت دارد ولی اگر این نخ را در جراحت بدوزند به منزله محمول است زیرا نه جزء بدن است و نه لباس و اگر کمتر از ساتر باشد مانعیت ندارد ولی اگر این نخ جزء بدن شود دیگر احکام معافیت محمول و عدم معافیت لباس متنجس را ندارد زیرا جزء بدن مصلی محسوب نمی‌شود.