درس تفسیر استاد هادی عباسی خراسانی

موضوع: تفسیر سوره حمد/تفسیر تربیتی قرآن کریم /فضیلت سوره حمد

1- خلاصه بحث گذشته

بحمدالله نام های سوره مبارکه حمد محضرتان تقدیم شد.

عرض کردیم که سوره حمد، هم فاتحة‌الکتاب است و هم فاتحه‌ی قرآن است. و فاتحه‌ی نزول قرآن هم هست. یعنی همه فتح ها و فاتحه‌ها در این سوره مبارکه قرآن جمع است. هم آغاز قرآن است و هم آغاز قرآن ترتیبی است و هم آغاز قرآن تنزیلی. هر دو آغاز را داریم. به همین جهت به این سوره فاتحه القرآن هم گفته می‌شود.

گفتیم که این سوره مبارکه جزو اولین سوره‌هایی است که بر پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نازل شده است. یک قول این است که سوره های علق، نون و القلم اولین سوره‌ها هستند. قول دیگر این است که اولین سوره ای که بر حضرت نازل شد، سوره مبارکه فاتحه هست و بعد سوره مبارکه علق است و بعد سوره مبارکه قلم نازل شده است. مرحوم طبرسی در مجمع‌البیان، ج9، ص613 در بحث تفسیر سوره انسان بحث را مطرح کردند. و عرض ما هم این است که از سوره‌هایی که دو بار در مکه و مدینه نازل شده، سوره مبارکه حمد است.

در اینکه 7 آیه دارد بین مفسرین عامه و خاصه اختلافی نیست. در آیه شریفه سبعا من المثانی، روایات مختلفه‌ای داریم که سبع، سوره حمد است.[1]

2- توضیح شان نزول و فضای نزول

بحث دیگری که در تمام سوره‌ها است، این است که ما یک شأن نزول داریم؛ فضای نزول، یعنی آیه و سوره‌ای که نازل شده،یک فضای نزول و یک جو نزول دارد؛ ولی شأن نزول، یعنی آیه‌ها و سوره‌هایی که در جریان خاصی نازل شده است.

سوره حمد مثل سوره نصر و انعام از سوره‌هایی هستند که یک باره نازل شده‌اند.

3- سور حامدات در قرآن

بعضی سوره ها در قرآن، معروف به سور حامدات هستند.

سور حامده قرآن، سوره‌هایی هستند که با الحمدلله شروع شده است. بهترین یا جامع‌ترین و غرر آنها سوره مبارکه حمد است.گر چه ما پنج سوره داریم که از سور حامدات قرآن هستند که عبارت اند از: حمد، انعام، فاطر، کهف، سبا.

اولین آیه‌ی شریفه در بین سوره‌های قرانی، آیه شریفه بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم است که وارد تفسیر این آیه شریفه می‌شویم.

4- فضایل این سوره

در روایتی داریم که قرائت سوره مبارکه حمد برابر دو ثلث قرآن است [2] چنانکه قرائت سوره توحید معادل یک سوم آن است.[3]

نخستین آیه: ﴿بسم الله الرحمن الرحیم﴾[4]

در اینکه بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم آیه‌ای از قرآن است یا نه؟ روایتی در کتاب البرهان و نورالثقلین و عیاشی است:

این روایت، صحیحه است و محمد بن مسلم از امام صادق (علیه‌السلام) نقل کرده است. ما نظرمان این است که باید در مباحث روایی، آیات هم مثل روایات فقهی، سلسله سند سنجیده شود.

محمدابن مسلم می‌گوید از حضرت امام صادق (علیه‌السلام) در مورد آیه شریفه بسم الله الرحمن الرحیم پرسیدم. «سألت ابی‌عبدالله (علیه‌السلام) عن سبع المثانی هی الفاتحه؟ قال نعم قلت: بسم الله الرحمن الرحیم من السبع المثانی. قال: نعم هی افضلهن».[5]

5- جزئیت بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم نسبت به سور قرآن

از این روایت ما استفاده می‌کنیم که آیه شریفه بسم‌الله، جزو سوره است. در اینکه جزو سوره حمد است، هیچ اختلافی بین مفسران نیست. اهل عامه هم همین نظر را دارند.

اما نسبت به کل سوره‌ها، با کمال معذرت می‌گوییم که بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم، جزو تمام سوره‌ها است.

5.1- دلیل اول بر جزیئت آیه بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم

همه فقها نظرشان این است که باید آیه بسم‌الله در نماز، خصوصا خوانده شود. اگر کسی تصمیم داشت در نماز سوره ای از سور قرآن را بخواند و منصرف شد تا سوره دیگری را بخواند، اینجا همه فقها می‌گویند باید بسم‌الله را به نیت سوره جدید دوباره بخواند.

و این حکم بهترین دلیل است که آیه شریفه بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم، از سوره های قرآن است .

5.2- دلیل دوم بر جزئیت آیه بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم

و دیگر قرینه بر اینکه بسم‌الله جز سوره است، این است که در نماز آیات می‌توانیم سوره توحید را 5 قسم کنیم و بخوانیم؛ چون بسم‌الله جزو سوره است. ولی آنها که بسم الله را جزو سوره نمی‌دانند، سوره‌های 4 آیه‌ای را نمی‌توانند بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم را جزء تقطیع آیات قرار بدهند و آن را بخوانند.

6- تنها قرآنی که در آن بسم‌الله جز سوره حساب شده است

به نظر امامیه، قرآنی با احتساب آیه بسم‌الله چاپ نشده است، ولی در سوره حمد رعایت شده و بسم‌الله جزء آیات آمده است، ولی در سوره‌های دیگر آیه‌ای مجزا به حساب نیامده است. مرحوم علامه شعرانی، استادِ استادمان در تصحیح شرح مجمع‌البیان که دارالکتب‌الاسلامیه قبل از انقلاب چاپ کرده است، آیه شریفه بسم‌الله را در تمام سوره‌ها، جزو سوره حساب آورده است. ایشان به این جهت متعبد بودند. به امید اینکه در همه قرآن‌ها این رعایت شود.

یکی از دلایلی که این اتفاق تا کنون انجام نشده، شاید همین باشد که بنا نیست قرآن در دسترس مسلمان‌ها اختلافی شود. شیعه اصراری نکرد، تا اختلاف رخ ندهد، ولی در تفاسیر دستشان باز است؛ چون بحث اعمال نظر است.

7- احادیثی در جامعیت این سوره

حدیثی که مرحوم طبرسی نقل کرده‌اند از امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) که تمام کتاب‌های آسمانی صفوه‌ای دارد که صفوه آنها قرآن است و صفوة قرآن سوره حمد و صفوه حمد آیه بسم الله است. این هم تاییدی بر جزئیت این آیه برای این سوره است.

«سورة التی اولها تحمید اوسطها اخلاص و آخرها دعاء. اهدنا الصراط المستقیم».[6] دو آیه بعدی هم توضیح صراط مستقیم است.

-ما بسم‌الله هر سوره‌ای را جزو سوره می‌دانیم و اصرار بر این جهت داریم و آن را در رساله‌های مختلف اثبات کرده‌ایم.

8- تعداد نزول سوره حمد

برای همین در نزول آیه شریفه ﴿بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم﴾ با کمال معذرت نظرمان این است که 115 مرتبه نازل شده است. هیچ آیه‌ای به قدر آن نازل نشده است. 114 مرتبه با سوره نمل در قرآن است. 113 مرتبه در صدر و 1 بار در وسط و سوره حمد هم چون جملة واحدة دوبار نازل شده است و تنها سوره‌ای است که دو بار نازل شده، 115 مرتبه شأن نزول می‌شود.

هیچ آیه‌ای به تکرار و عظمت آن نداریم. بعدش ﴿آیه فبأی آلاء ربکما تکذبان[7] ﴾ است که 31 یا 32 بار نازل شده است.

پس بنابراین آیه ی شریفه بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم، جامع‌ترین آیه از آیات قرآن می‌شود.

9- مشترک لفظی بودن آیه شریفه بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم

نظرمان این است و در نوشته‌های امام در مصباح الولایة و نظریات تفسیری ایشان دیدم که ایشان هم همین نظر را دارند که آیه شریفه بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم در قرآن کریم، مشترک لفظی است. در عین حالی که در این 114 جایگاه و 114 مورد،کلمات یکی است، ولی معنا متعدد است و این معنای مشترک لفظی است. این مشترک لفظی، نزد عارف و حکیم و مفسر است، نه مشترک لفظی نزد ادیب که بگوید لفظ، واحد است و معنا متعدد و وضع جداگانه برای هر یک قائل است. بلکه آن مشترک لفظی را می گوییم که در آن لفظ و معنا واحد است، اما به جایگاه خودش دارای مصادیق متعددی است و این مصادیق متعدد، حقیقت متعدده درست می‌کند.

در نتیجه هر بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم در هر سوره ای، معنای خاص خودش را دارد. از آرزوهای ما این است که هر بسم الله الرحمن الرحیم بر اساس معنای خاص همان سوره معنا شود.

10- جایگاه بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم

جایگاه بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم مانند رأس مخروط است که رأس مخروط، آیه بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم و باقی سوره قاعده است. مانند نور در شب تاریک از چراغ قوه در یک نقطه جمع می‌شود و هرچه دورتر شود، بازتر می‌شود.نتیجه این می‌شود که هر آیه‌ای، پیش‌نیاز آیات بعدی است. و آیه بعدی، مفسر آیه قبلی است. حضرت امام‌صادق (علیه‌السلام) فرمودند:«بخوانید، بالا بیایید».[8] لذا ما هرچه با تفسیر و با قرآن باشیم، احاطه و جامعیت ما بیشتر می‌شود.

بعید نیست بین دو نزول سوره حمد هم مشترک لفظی باشد.ما برای قرآن یک تفسیر ترتیبی و یک تفسیر ترتیبیِ نزولی را قائل هستیم.

11- لزوم توجه به نزول تنزیلی برای قرار گرفتن در فضای نزول

اگر کسی بخواهد در شان نزول و فضای نزول و جو نزول قرار بگیرد، قطعا باید توجه به نزول تنزیلی قرآن هم داشته باشد. دومین سوره‌ای که بعد از این سوره نازل شده، سوره مبارکه علق است. ﴿اقرأ باسم ربک الذی خلق﴾[9]

دومین نزول تنزیلی است. در نزول تنزیلی می‌شود گفت که ارتباط پیوسته است؟

مانظرمان این است که مشترک لفظی نزد عارف و حکیم و مفسر نزد تلاقی و اتصال آیات است. و ما همه آیات را پیوسته می‌دانیم و هرکسی در هر مرحله ای که قرار بگیرد، با توجه به مرحله بعدی، می‌تواند تفسیر آیات را به دست بیاورد و بهترین تفسیر ترتیبی تنزیلی و موضوعی قرآن است که آیات با هم دیگر یک ارتباط خاصی دارند.

مرحوم طبرسی در آخر سوره‌ها، ارتباط را بیان می‌کنند.