درس خارج اصول استاد هادی عباسی خراسانی

موضوع: الفائق فی الاصول/السیرةالعقلائیة / منشأ سیره عقلا

1- مقدمه

خارج اصول الفائق را در محضرتان هستیم.

مقداری راجع به سیره عقلائیه توضیح دادیم. سیره عقلائیه در اصول بحث گسترده‌ای است. خیلی از مباحث حجت و امارات مترتب بر این مسأله اصولی است.

بحث سیره از مسائل مشترک اصول و فقه است. خیلی از مباحث فقهی هم بر اساس سیره پیشرفت می‌کند.

2- تاریخچه بحث

رفتار جمعی عقلای عالم را به دست ما می‌رساند. سیره و بنای عقلا تاریخش بر می‌گردد به تاریخ بشر. صحبت تدوین نداریم. ما باشیم و تاریخ سیره عقلائیه بر می‌گردد به وجود عقلا در عالم. معمولا بنای عقلا منشأ حقیقی دارد. به اینکه انسان‌ها در زندگی‌شان دچار اضطرار می‌شوند. این اضطرارها نتایج حکمی یا موضوعی می‌آورد.

3- مبانی حجیت سیره عقلاء

سیره عقلا بر می‌گردد به عرف عام مردم. لذا اینجا چند مطلب قابل عنایت است. بحث عرف را هم در آن دخیل می‌کنیم.

حال اینکه حجیت سیره عقلا به چیست؟ آیا به تقریر معصوم است؟ اگر این سیره در زمان معصوم می‌شود، بده بستانی هم با سیره شرعیه و متشرعه می‌یابد. یا اینکه سیره عقلا به عدم ردع شارع است.

اگر سیره عقلا به عصر معصوم رسید و دلیلی به تأیید داشت بهترین منشأ حجیت است. ولی اگر روزی نتوانستیم به عصر معصوم برسانیم آیا می‌توان گفت سیره عقلا حجت است؟

دو نظر است. مشهور حجیت سیره عقلا و بنای عقلا را از تایید معصوم یا عدم ردع ایشان می‌دانند. ما باید بتوانیم بر امور عقلی برهان اقامه کنیم.

ما می‌رسیم که نظر دوم را داریم. اگر عدم ردع شارع را هم داشته باشیم بعید نیست دلیل بر حجیت سیره عقلا باشد.

4- بررسی اصطلاحات بحث

4.1- تعریف سیره عقلاء

سیره عقلا به عرفی گفته می‌شود که خارج از ملیت و نژاد و خصوصیات منطقه‌ای باشد.

4.2- فرق بین ارتکاز عقلی و سیره عقلا

آنچه در خارج هست بنای عقلا نیست، آراء عقلا است. یکی از انتزاعات ما از خارج می‌شود بنای عقلا. فرق دقیقی است بین ارتکازات عقلائیه و بین سیره عقلائیه.

از عبارت ارتکازات به دست می‌آید ارتکاز امور ذهنی است ولی سیره امر خارجی است. در سیره، عقلا روشی دارند که این روش از آن نتیایجی در موضوع یا حکم استفاده می‌شود. سیره عقلائیه در اکثر ابواب فقه ما می‌تواند جاری باشد. در جواهر و کتب دیگر این مباحث هست. بحث بسیار منقح و دقیقی است.

4.3- تفاوت سیره عقلا با عادت و عرف

ما یک اصطلاح عادت داریم و یک اصطلاح عرف. اینها تصادق جزئی دارند ولی متفاوت هستند.

عادت

یعنی تکرار یک عمل یا حرکت از جانب یک فرد. چند روز کاری را تکرار کرد. مثلا در کثیر السفر در چند ماه یا چند روز سفر را تکرار کرد. این عادت فردی است.

عرف

تکرار یک عمل از جانب جمع است.

4.4- تفاوت عادت و عرف

عادت و عرف تفاوتشان به فردیت و جمعیت است.

عرف مضاف الیه آن فرقی نمی‌کند که خاص باشد یا عام؛ معیارش جمعیت کمی باشد یا جمعیت زیادی. در نتیجه معمولا عرف از جمعیت کمی که یک جا زندگی می‌کنند شروع می‌شود تا در جهانی بروز کند.

پس در بحث سیره عقلائیه سر و کارمان با عقلای عالم است. عقلای عالم هم بی‌عادت و بدون عرف نیستند.

سیره عقلا یا بنای عقلا، ارتکاز عقلی، عادت و عرف با هم متفاوت هستند.

4.5- تفاوت بین بنای عقلاء و سیره عقلاء

تفاوت جزئی بین بنا و سیره عقلا هست؛ سیره عقلا بعد از صدور است ولی بنا قبل از صدور.

5- سیره ثابت در عصر معصومان علیهم السلام و پس از آن

ما می‌توانیم این حرف را بزنیم که سیره عقلائیه سیره‌ای است که از زمان معصومین علیهم السلام ثابت است. ما حلقه متوسط هستیم. قبل را به روایت و نقل و تاریخ می‌دانیم ولی آینده را نمی‌دانیم. مگر به علم امامت که امر دیگری است.

آیا سیره عقلائیه حجیتش به حجیت خود سیره است یا به سیره در زمان معصوم علیهم السلام است؟

وقتی مراجعه می‌کنیم به آیه ﴿فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ﴾[1] ؛[2] گاهی تطبیق، گاهی جری و گاهی بیان مصداق و گاهی تفسیر است. عقلا به عنوان عقلا روش و سیره‌ای دارند. می‌خواهیم بگوییم می‌شود روی آن حساب باز کرد. اگر بتوانیم تأیید شارع را کسب کنیم و به معصوم به تاریخ برسانیم، در حجیت آن شک و شبهه‌ای نیست. ولی اگر نشد می‌توانیم بگوییم بعید نیست در صورتی که ردعی از سیره‌ای نشد حجت است.

6- تطبیق قسمتی از عبارت الفائق

الباب الاول: السیر العقلائیة

مقدمة: ضرورة‌ البحث عن حجیة السیرة العقلائیة و شرح المصطلحات

ان للبحث عن حجیة السیرة العقلائیة دوراً کبیراً فی مباحث علم الأصول، و ذلک من جهة أنّها مبدأ تصدیقی لجملة من مباحث هذا العلم ، إذ هذه السیرة هی عمدة ما یستدلّ به علی اعتبار جملة من مسائل باب الحجج و الأمارات کالظواهر و أخبار الثقات و هما اهم امارتین فی الفقه و هی التی یعتمد علیها الاصولی فی تنقیح العدید من قواعد الجمع بین الأدلّة المتعارضة بدءاً.

این بحث مبدأ تصدیقی برای بسیاری از مباحث است. آقایان در کتاب‌هایشان جسته و گریخته آورده‌اند.

سیره عقلاء منشأ استدلال برای بسیار از مباحث مستحدثه است.

مطلب دیگر می‌توان گفت که کاش می‌گفتند، این را که با توجه به اینکه مسائل مستحدثه بسیاری از استدلال‌هایش به سیره عقلا است، این مسائل نوپا است. موضوعش را نداشتیم یا با این خصوصیات نداشتیم.

سیره عقلاء یکی از راه های برون رفت از تعارض در مقام دلیل است.

یکی از راه‌های برون‌رفت از تعارض که در مقام دلیل است و حتی تزاحم که در مقام دو مدلول است و امتثال، همین سیره است.

و من جهة انّها مسألة اصولیة ایضاً حیث یستدل بالسیرة العقلائیة کثیرا فی الفقه خصوصا فی مثل ابواب المعاملات التی یکون للعقلاء تقنین فیها. و ایضاً من جهة أنّ دائرة الاستدلال بها فی الفقه اتّسعت فی العصور الأخیرة بعد ما ظهر الضعف و النقاش فی الأدلة التی کان یعول علیها سابقا لإثبات المسلّمات و المرتکزات الفقهیة من قبیل الإجماع المنقول و الشهرة أو عمل الأصحاب بخبر ضعیف و نحو ذلک، فإنّه قد عوّض بالسیرة عن مثل هذه الأدلة فی کثیر من المسائل التی لا یتمکن فیها الفقیه من الخروج عن فتاوی القدماء من الأصحاب أو الآراء الفقهیة المشهورة.

سیره عقلاء مساله‌ای چند وجهی است؛ مسأله‌ای به وجهی در اصول و به وجهی در فقه است.

پس دور کبیر و دور کثیری است و وسعت فکری‌ای است برای بحث سیره عقلا و بنای عقلا.

در مسائل مستحدثه از اجماعات و شهرت فتوایی هم کاربردش بیشتر است.

7- نتیجه بحث

نتیجه اینکه بحث از سیره عقلا از چند جهت اهمیت دارد:

1) مبدأ تصدیقی برخی از مباحث اصولی است مانند کاربرد در بحث ظواهر؛

2) مسأله‌ای اصولی است چون کبرای کلی استدلال در فقه قرار می‌گیرد به خصوص در باب معاملات.

3) در زمان ما دایره استدلال به آن گسترده شده است چرا که برخی ادله دیگر در مسلماتی مانند اجماع منقول و شهرت تضعیف شده است.