درس عرفان اسلامی استاد هادی عباسی خراسانی

موضوع: شرح اسماءالله/شرح اسماء الهی در دعای جوشن کبیر /جایگاه اسم - حقیقت دعا - ارتباط بین معرفت نفس و معرفت رب

1- موضوع اسماء الهی

خیلی وقت بود که دعوت‌های داخلی و خارجی برای شرح اسمای الهی داشتیم. خدا را شاکریم که توفیق، رفیق ما شد که در این ماه مبارک رمضان، این مهم را آغاز کنیم. امسال، بهار در بهار است. ماه مبارک رمضان در ایام فروردین است. ان‌شاءالله بهترین حال، حال جسمانی و روحانی خوب است.

از شما تشکر می‌کنم؛ با ذکر صلوات بر محمد و آل محمد.

موضوعی که برای این جلسات، انتخاب شده است، بسیار موضوع مهمی است. اگر از منِ طلبه سؤال شود که این موضوع اسمای الهی، چگونه موضوعی است، می‌گویم که اسمای الهی، رکن اساسی ارتباط انسان با خداست. خدای عالم و آدم، ما را آفرید و در این آفرینش جز عبادت، چیز دیگری در نظر ندارد. ﴿وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ﴾.[1] عبادت، تنها فلسفه‌ی آفرینش است.

2- جایگاه اسم

خدایی که خالق است، نیاز به جواب خالقیت دارد. خدا جهان را آفرید و انسان را آفرید و انسان به عنوان برگزیده‌ی آفرینش برگزیده شد و این انسان باید جواب این آفرینش را بدهد. انسان به اسم باید جواب آفرینش را بدهد. بنگرید جایگاه اسم کجاست! اسم، تشخّصی است که انسان پیدا می‌کند.

3- وجه نام‌گذاری انسان و اقسام اُنس برای انسان

بارها در نوشته‌ها نوشتیم و در درس و بحث‌ها گفتیم که انسان را انسان می‌گویند، چون سه اُنس دارد: اُنس با خدا که انسان را متهجد و عابد می کند و اُنس با خودش که او را عارف می‌کند و معرفت نفس می‌دهد و اُنس با دیگران که انسان را متخلق می‌کند. باید بکوشیم این سه اُنس را پیدا کنیم. اسم است که به ما این سه اُنس را می‌دهد.

4- حقیقت اسم

اسم، نام‌های لفظی نیست و اسمای لفظی، پلی برای اسمای حقیقی هستند. نخستین مطلب این است که خدای عالم و آدم، ما را به اسم متشخص کرد و به اسم آفرید و به اسم ارتباط داد و به اسم نیز ما را صدا خواهد زد.

5- ماه مبارک رمضان، ظرف نزول و صعود آیات

ذات باری‌تعالی، آیات را فرستاده است. ﴿شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِيَ أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ﴾.[2] عظمت ماه رمضان به نزول قرآن است. مهم‌ترین شرح اسما در ماه مبارک رمضان که ماه آیات الهی است، به این است که خداوند، آیات را فرستاده است و آیات را تحویل می‌گیرد. ظرف رمضان، ظرف نزول آیات الهی است. آیات الهی در پالایشگاه نفس انسانی پروریده می‌شود.

6- آیات الهی، قرآن نازل و دعا، قرآن صاعد

سوره‌ی مبارکه‌ی اعراف، سوره‌ی کسانی است که در عالم آخرت، شناخته‌شده هستند. ﴿وَلِلّهِ الأَسْمَاء الْحُسْنَى﴾.[3] این آیه، نماد اولین جلسه و بحث ما در اسماء الهی است. ذات باری‌تعالی اسمای حسنا دارد. ﴿فَادْعُوهُ بِهَا﴾.[4] خدا را به اسمای الهی بخوانید. حرف مهمی است. آن حرف مهم این است که خداوند، آیات را فرستاده است که قرآن باشد و آیات را تحویل می‌گیرد که دعا باشد. آیات الهی، قرآن نازل است و دعا، قرآن صاعد است. کسانی که سؤال می‌کنید که برای سیر و سلوک چه کنیم؟ می‌گوییم برای ادعیه‌ی خود، برنامه‌ریزی کنید. دعا، قرآن صاعد است. آیات الهی به وسیله‌ی آخرین پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) بر مردم خوانده شده است. ﴿فَاقْرَؤُوا مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ﴾.[5] باید به اندازه‌ی توان از آیات الهی بخوانیم و بدانیم. آیات را که خواندیم، خواسته‌هایی داریم. انسان، بی‌خواسته نمی‌شود.

7- حقیقت دعا

دعا همین الفاظ نیست. این‌ها نشانه و نماد دعاست، لفظ دعاست، اسم دعاست. دعا، آن نیازی است که هر انسانی در نزول آیات الهی که به جانش می‌نشیند، خواسته و نیازی دارد. تعریف جدیدی از دعا می‌کنیم. دعا، ظرفیت وجودی انسان است. ظرفیت وجودی هر انسانی به استعداد وجودی اوست. دعای هر کسی نیز خاص به اوست. دعا، دو ندارد. دعای هر کسی خاص به اوست. بنابراین تکلیف من و شما در این است که ظرفیت وجودی خود را گسترده کنیم. هرچه نفس ما گسترده شود و آماده شود، بهتر است. ﴿وَأَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ﴾.[6] هرچه این آمادگی نفسانی ما بیشتر شود، ما در دریافت آیات الهی، بهتر و بالاتر خواهیم بود.

8- معرفت نفس، مصداق اُنس انسان با خود

هرچه دقیق‌تر در آیات تأمل کنیم، خواسته‌ی ما قوی‌تر می‌شود و نفس ما گستردگی‌اش بیشتر می‌شود. انس با خدا، انس با خود و انس با دیگران. انس با خودمان به مبنای ما و مبنای استادمان حضرت علامه حسن‌زاده (قدس‌الله‌نفسه‌الزکیة) [به این است که] باید در معرفت نفس بکوشیم. اُمّ و اساس و بنیه‌ی تمام ارتباطات و انس‌ها، انس با نفس است. اگر بتوانیم انس با خود را مدیریت کنیم، انس با خدا و دیگران را مدیریت کرده‌ایم. این از مبانی مهم است.

9- سعادت نفس در گرو معرفت نفس

اساس عالم بر انس می‌چرخد و انس بر دایره‌ی معرفت نفس می‌چرخد. اگر می‌خواهیم به اسمای الهی برسیم، باید برای این جهت برنامه‌ریزی کنیم. هر کسی در نظام وجود، مهمان سفره‌ی خودش است. این آیات بر نفس می‌نشیند. نفس سعید درست می‌کند و نفس مستعد درست می‌کند. هر کس بامش بیش، برفش بیشتر. «من عرف نفسه فقد عرف ربّه».[7]

10- تفاوت معرفت با علم

چون اسمای الهی بر اساس تشخص است و تشخص بر اساس معرفت است و معرفت، جزئی است و مانند علم، کلی نیست، هرچه جزئی‌تر بشویم، عرفان ما بیشتر می‌شود. هرچه این نفس بسط پیدا کند، کمالاتش بیشتر می‌شود. مانند صفحه‌ی بی‌رنگی می‌شود که تمام رنگ‌ها بر آن می‌نشیند.

11- دلیل انتخاب اسم نیکو برای فرزندان

بحث اسماء، یعنی سرّ و اسرار و رمز و رموز، اسمی است. اگر بچه‌ها را نام‌گذاری می‌کنیم، به اسم است. اگر اولین حق بچه به نام‌گذاری خوب برای اوست، به سبب این است که نفس بسیط او باید به حَسَن باز شود. ﴿وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا﴾[8] همین است.

12- علم اسماء الهی، شریف‌ترین و برترین علوم

موضوع اسمای الهی، اولین حرف نقطه‌ی آفرینش است. برای این مطلب، فضای جدیدی باز کنید. شریف‌ترین و بهترین و بالاترین و اولین و برترین و نیکوترین و مطمئن‌ترین و پُرباورترین موضوع علوم، بحث اسمای الهی است. اگر می‌خواهید با کمال اطمینان، سیر و سلوک داشته باشید، از اسمای الهی شروع کنید.

13- کلام علامه حسن‌زاده (رحمه‌الله) در مورد اهمیت معرفت نفس

وقتی مباحث معرفت نفس و سیروسلوک را در محضر علامه حسن‌زاده (رحمه‌الله) بودیم، فرمودند: «اولین و بالاترین گام سیروسلوک، معرفت نفس است و موضوع این معرفت نفس، آیات رب است. و آیات رب در نفس مخلوق و انسان متجلی می‌شود و فضای معرفتی را باز می‌کند».

14- لزوم دعا برای درخواست معرفت نفس و معرفت ربّ

خدا آن‌قدر ما را اکرام کرده است! ﴿وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ﴾[9] که سرنوشت ما را به خودمان واگذار کرده است. «اللّهمّ عَرِّفنی نَفسَکَ».[10] اگر معرفت نفس آمد، معرفت او می‌آید. اگر معرفت نفس آید، معرفت رب می‌آید. اگر معرفت نفس آید، معرفت رب می‌آید.

15- ارتباط بین معرفةالله، معرفت رسول (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و معرفت امام (علیه‌السلام)

دعای «اللّهمّ عَرِّفنی نَفسَکَ»[11] را باید خواند. باید رسول را بشناسیم. و اگر رسول را شناختیم، حجت را می‌شناسیم. ﴿اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِيمَ﴾.[12] تمام عالم به لحاظ حقیقت در صراط مستقیم هستند. کسانی که در صراط مستقیم نیستند، انسان نیستند. باید انس بگیریم. انس از ما شروع می‌شود.

16- ارتباط بین افکار، رفتار، عادت و شخصیت انسان

اولین تشخص آدم، شخصیت خود اوست. افکار ما، رفتار ما را می‌سازد. رفتار ما، عادت ما را می‌سازد و عادت ما، شخصیت ما را می‌سازد. اگر جامعه‌ای را خواستیم اصلاح کنیم، باید اندیشه‌ی او را اصلاح کنیم. اگر اندیشه‌ی او چاپ شد، رفتار او اصلاح می‌شود. اگر رفتار و کردار او اصلاح شد، عادت و شخصیت او اصلاح می‌شود. انسان، اسیر شخصیت خود است.

«الهی آنان که مشارطه و مراقبه دارند، مواظب اندیشه‌ی خود هستند». اندیشه‌ها، انگیزه می‌دهد و انگیزه، سیر می‌دهد. اگر مراقب شبهات بودیم، شهوت‌ها کنترل می‌شود. انسان از شبهه‌ی علمی و شهوت عملی ضربه می‌خورد.

17- دعای امام صادق (علیه‌السلام) برای دفع شبهات علمی و شهوات عملی

کسی محضر امام صادق (علیه‌السلام) آمد و گفت: «خیلی نگران شبهات و اندیشه‌ام هستم؛ چه کنم»؟ فرمودند: این دعا را زیاد بخوانید: «یا الله یا رحمن یا رحیم یا مقلب القلوب ثبت قلبی علی دینک».[13]

کسانی که علاقه به معرفت نفس دارید، تا شب‌ها و روزها و ماه‌های آینده، این را اجرایی کنید.

18- همّت بلند، اولین قدم برای معرفت نفس

ما نیاز به ثبات داریم. دین، دستورالعمل‌هایی است که خدا فرستاده است. دستورالعمل‌های خدا در این قرآن است. 6236 آیه برای سه انس ما فرستاده است. اولین قدم، همت است. «قَدْرُ الرَّجُلِ عَلى‌ قَدْرِ هِمَّتِهِ».[14] اگر همت بلند بود، مقامات یکی پشت سر دیگری می‌آید.

19- ارتباط امام زمان (علیه‌السلام) با زمان

خداوند آیات فرستاد و آیات تحویل می‌گیرد. ما را بر اساس انس مدیریت می‌کند. بالاترین انس، انس با خدا و خود است. گام اول، معرفت نفس است. برای معرفت نفس باید برنامه‌ریزی کنیم. فلسفه‌ی ماه مبارک رمضان و دعاهای مختلف، برای مدیریت زمان است. زمان، اکسیر و کیمیایی در اختیار انسان است. انسان برای زمان و مکان نیست؛ بلکه زمان و مکان برای انسان است. طوری مدیریت کنیم که تالی‌تلو امام زمان (علیه‌السلام) باشیم. امشب، شب جمعه است. از خصوصیات امام زمان (علیه‌السلام) - جانم به قربان‌شان - این است که امام زمان است؛ یعنی پیشوای زمان است و زمان در اختیار ایشان است. حضرت امام زمان (علیه‌السلام)، ابن الوقت نیست؛ ابو الوقت است. وقت در اختیار اوست. در تمام زمان‌ها می‌تواند تصرف داشته باشد. انس انسان [با حضرت]، او را تالی‌تلو ایشان می‌کند.

20- معنای فَرَج

فَرَج، یعنی انسان به فُرجه‌های مختلف برسد. آسیب‌های مختلف را کنار بزند و در فَرَج قرار می‌گیرد. «اللهم فصل علی محمد و آل محمد و عجل لولیک الفرج».[15] تا در فَرَج نفسانی قرار نگیریم، به فَرَج جمعی نمی‌رسیم. فَرَج به مدیریت زمان است. این به انس با اسمای الهی است. باید جلسه‌ی بعدی دید که چطور با اسمای الهی انس بگیریم.

21- اسمای الهی، بهترین شیوه‌ی معرفت نفس و معرفت ربّ

قلم و دفتر برداریم و حالات خوب و زشت خود را مکتوب کنیم، تا ببینیم چطور انس بگیریم. باید انس با خوبی داشته و دفع بدی‌ها داشته باشیم. تا شناختی نداشته باشیم، نمی‌توانیم اُنس بگیریم. معرفت اسماء، حرف اول را می‌زند. منِ طلبه با خوشه‌چینی خرمن بزرگان به این نتیجه رسیدم که اسمای الهی، بهترین شیوه‌ی معرفت نفس و معرفت رب و حالات انسانی است. دعای شریف جوشن کبیر را توضیح خواهیم داد. این دعا، دریایی از معرفت نفس و معرفت رب است. برای تمسک انسانی است که می‌خواهد بالا برود. ارتباط را برقرار کنید، تا از منبع فیض بهره‌مند باشید.

22- تشکر از پیگیری‌های داخلی و خارجی برای دروس استاد

از همه‌ی اعزه و روحانیت و خانم‌ها و بازاری‌ها تشکر می‌کنم. می‌دانم بازده این بحث آن‌قدر زیاد خواهد شد که صاحبان معرفت نفس در گوشه‌گوشه‌ی این عالم به حرکت و معرفت نفس نائل شوند. ابتدای شب از آمریکا تماس داشتم، می‌گفتند: «تک‌تک جمله‌ها که در درس می‌فرمایید، دنبال می‌کنیم». آفرین! می‌گفت: «آن‌چنان نیازمند هستیم که ما را دریابید». همه‌ی فضای مجازی - به تعبیر مقام معظم رهبری - تهدید نیست؛ فرصت هم هست. درس‌های ما گوشه‌ی حجره نیست؛ باید جهانی شود. ﴿إِنَّمَا أَنتَ مُنذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ﴾.[16]

﴿وَلِلّهِ الأَسْمَاء الْحُسْنَى فَادْعُوهُ بِهَا﴾.[17] در این اسمای الهی تأمل کنید.

23- دعاهای پایانی

الهی ما را مأنوس با آیات و ادعیه و دعای جوشن کبیر قرار بده. حشر و نشر ما را با این آیات قرار بده. خدایا اسم ما را با این اسمائت ان‌شاءالله معین و مشخص قرار بده. فرج امام زمان (علیه‌السلام) را تعجیل بفرما. مقام معظم رهبری را حفظ بفرما. اَبَرمرد معرفت نفس، علامه حسن‌زاده - جانم به قربان‌شان - را در این شب، مورد اکرام خاصت قرار بده. در کنار سفره‌ی حضرت فاطمه (علیهاالسلام) و حضرت امام حسین (علیه‌السلام) مهمان بفرما. دعای آن‌ها را برای ما مستجاب بفرما.