درس خارج فقه استاد محمدجواد محمدی‌گلپایگانی

موضوع: كتاب الصوم/مسئله پانزدهم /جواز استبراء در شخصی که محتلم شده

مسئله پانزدهم:
مسئله پانزدهم موضوعش جواز استبراء در شخصی است که دچار احتلام شده است و همینطور عدم وجوب تحفظ از خروج بقایای ماء از مجرا است، حالا مسئله را می خوانیم تا بحثش را مطرح کنیم: يجوز للمحتلم في النهار الاستبراء بالبول أو الخرطات، وإن علم بخروج بقايا المني في المجرى ولا يجب عليه التحفظ بعد الإنزال من خروج المني إن استيقظ قبله خصوصا مع الإضرار أو الحرج[1] خب شخصی که دچار احتلام شده است در روز ماه رمضان یا در روز بیدار شده است و متوجه احتلام شده است این می تواند استبراء کند، استبراء یعنی تطهیر مجرا از بقایای جنابت استبراء در مسئله غسل، چون استبراء مختلف است.
انواع استبراء: استبراء در باب جنابت یعنی تطهیر مجرا از آثار جنابت که یا به بول است یا اصطلاحاً به خرطات نه گانه است، دست کشیدن است آن را می گویند خرطه، که جمع آن میشود خرطات بنابراین درباب غسل ما یک نوع استبراء خاصی داریم منتها استبراء به بول هم هست یعنی کسی که ادرار می کند و بول می کند که به نظر خیلی از فقها اگر بعد از این بول بلل مشتبه ورطوبت های مشتبهی دید این دیگر محکوم به جنابت نیست بنابراین استبراء در مورد جنابت به دو شکل است یکی به بول است یکی به همان خرطات نه گانه است یعنی همان دست کشیدن ها حالا آن بحثش در استبرا می‌باشد. به هرحال کسی که استبراءمیکند طبیعتا ممکن است بقایایی از جنابت از مجرا خارج بشود خب آیا این موجب فساد صوم میشود؟ این فرد قبلا در خواب محتلم شده است ولی الآن آیا این کارش یعنی اخراج منی از مجرا عمدی است؟ آیا این موجب ابطال صوم می شود؟ ایشان می فرمایند خیر محتلم می تواند در روز ماه رمضان حتی اگر علم به خروج بقایای منی از مجرا داشته باشد این کار را بکند چرا می تواند این کار را بکند؟ دلیلش این است که آن چیزی که موجب فساد صوم است انزال است این اخراج بقایای ماء از مجرا که دیگر انزال محسوب نمی شود این در واقع ادامه احتلام قبلی است ودر واقع تطهیر محل و استبراء محل از آثار احتلام است و از آثار جنابت است آن چیزی که باعث فساد و ابطال صوم میشود یا مجامعت است که الان درمانحن فیه منتفی است یا انزال است، امناء است، اینکه امناء و انزال حساب نمی شود انزال یعنی حرکت ماء از مبداء طبیعی و خروج از مجرا این دوتا با همدیگر را می گویند انزال نه اینکه کسی که دچار احتلام قبلا شده است یعنی آن حرکت طبیعی و آن فعل و انفعال طبیعی در بدن آن شخص رخ داده است حالا بقایایی از منی هم از مجرا خارج بشود اینکه دیگر انزال و امناء محسوب نمی شود، این در واقع چیست؟ این همان اخراج بقایای احتلام است بنابراین منسوب به همان احتلام سابق است این دیگر موجب فساد و ابطال صوم نمی شود علتش هم این است که دلیل ندارد به خاطر اینکه دلیلی که ما داریم مربوط به امناء است، دلیلی که داریم مربوط به مجامعت است، مانحن فیه هیچکدام از اینها نیست البته یک بحث اینجا مطرح است کسی که استبراء قبل از غسل انجام ندهد در بحث غسل جنابت این مسئله را داریم، اگر کسی قبل از غسل استبرا انجام ندهد اگر بعد از غسل خروج بقایا بشود از مجرا این جنابت جدید محسوب می‌شود و این موضوع مسئله بعد است الان بحث ما قبل از غسل می‌باشد پس بنابراین کسی که قبل از غسل اخراج بقایا بکند روزه اش صحیح است چرا روزه اش صحیح است؟ به خاطر اینکه این فعل مصداق امنا نیست چون امناء یک عمل دیگری است و همین طور مصداق مجامعت هم نمی‌باشد بنابراین هیچ جنابت جدیدی محسوب نمی شود و روزه هم صحیح است این از فرع اول مسئله که معلوم شد، چه بود؟ استبراء جایز است بعد از احتلام ولو در روز ماه رمضان و موجب فساد صوم نیست چون دلیلی بر فساد وجود ندارد اما درفرع دوم مصنف میفرمایند: ولا یجب علیه التحفّظ بعد الإنزال من خروج المنی إن استیقظ قبله، خصوصاً مع الإضرار أو الحرج کسی که دچار احتلام شد در خواب اگر قبل از اخراج منی از مجرا شخص بیدار شد آیا باید مانع خروج ماء محتلم باشد، می فرمایند: چنین تحفظی واجب نیست چرا واجب نیست؟ به خاطر اینکه این هم مصداق احتلام است الان دچار احتلام شد این خروج هم ادامه چیست؟ ادامه طبیعی احتلام است و از طرفی احتلام هم از ادله جنابت خارج شده است اصلاً مصداق جنابت عمدیه نیست پس بنابراین شخص محتلم شده است حالا بعد از اینکه دچار احتلام شد و قبل از خروج از مجرا از خواب بیدار شد باید تحفظ کند؟ باید جلوی خودش را بگیرد؟ جوابش این است که خیر چون احتلام عبارت است از یک فعل و انفعال طبیعی در داخل بدن و بعد خروج این آثار از مجرا، اینها مجموعه اش میشود احتلام حالا کسی که دچار احتلام شده است این خروج هم ادامه طبیعی چیست؟ احتلام است. پس بنابراین می شود مشمول ادله خاص، مشمول ادله خاص هم که شد دیگر موجب فساد صوم نیست(خصوصاً مع الإضرار أو الحرج) یک خصوصیتی هم ایشان مطرح می‌کنند مثل مسئله قبل و می‌فرمایند: مخصوصاً اگر این تحفظ باعث ضرر و باعث حرج باشد. بالاخره جلوی یک فعل و انفعال طبیعی یک کنش و واکنش طبیعی را انسان اگر بگیرد ممکن است ضرری در بدنش ایجاد بشود که برایش مشقت داشته باشد مشقت زیادی هم داشته باشد خب این ضرر وحرج باعث می‌شود به تعبیر ایشان که ما با تاکید بیشتری بگوییم روزه چنین شخصی صحیح است ولی همانطور که در مسئله قبل گفتیم ادله لاضرر و لاحرج تاثیری در حکم وضعی ندارند، لاضرر و لاحرج حکم تکلیفی را یعنی وجوب و حرمت را برمی دارند پس بنابراین این خصوصیت را ما قبول نداریم چه موجب حرج باشد یا نباشد تاثیری در مسئله ندارد زیرا در واقع علت عدم فساد این است که تحت عنوان احتلام قرار می گیرد و چون تحت عنوان احتلام قرار می گیرد روزه صحیح است اگر تحت عنوان احتلام قرار نمی گرفت و تحت عنوان دلیل خاص قرار نمیگرفت روزه اش باطل بود حتی اگر هم حرجی بود مثلا روزه حرجی که کسی میخورد میتوانید بگویید روزه صحیح است؟ روزه اش را میتواند بخورد و افطار کند اما روزه اش باطل است. روزه ضرری یعنی کسی که مریض است شما می توانید به او بگویید بخور عیبی ندارد؟ ولی روزه هم صحیح است؟ خیر روزه باطل است، پس اگر ما مفطری داشته باشیم؛ به دلیل حرج نمی گوییم روزه صحیح است حالا اگر این خروج بقایا از مجرا مفطر می بود به خاطر حرج ما می‌گفتیم روزه صحیح است؟ ما نهایتاً می‌گفتیم حرجی است عیبی ندارد جلویش را نگیر؛ حرام نیست؛ اما روزه ات باطل است. مثل همه جا در حرج. پس بنابراین خصوصیتی که ایشان در این دو مسئله مطرح می‌کنند کما اینکه آقایان و افراد متعددی هم حاشیه زده‌اند که این خصوصیت وجهی ندارد چون این خصوصیت مربوط به حکم تکلیفی است مربوط به حکم وضعی نیست پس به هر صورت دو تا فرع در این مسئله پانزدهم بود یکی جواز استبراء از احتلام بود چون انزال جدید محسوب نمی‌شود، دوم اینکه تحفظ هم لازم نیست به دلیل اینکه خروج این آثار از مجرا همان ادامه طبیعی احتلام است پس تحت عنوان احتلام هم قرار می‌گیرد و روزه هم صحیح است در هر دو صورت.

مسئله شانزدهم:
همان مسئله ای است که عرض کردیم استبراء بعد از غسل حالا عبارت مرحوم مصنف را عرض می‌کنم می فرمایند: إذا احتلم في النهار وأراد الاغتسال فالأحوط تقديم الاستبراء إذا علم إنه لو تركه خرجت البقايا بعد الغسل فتحدثجنابة جديدة[2] . اگر کسی در روز ماه رمضان دچار احتلام شد - وأراد الاغتسال... - و خواست غسل بکند احتیاط این است که اگر می داند که با ترک استبراء بقایای جنابت از مجرا خارج میشود استبراء را قبل از غسل باید انجام بدهد احتیاطی هم که ایشان می فرمایند چون مسبوق به فتوا نیست احتیاط چیست؟ احتیاط واجب است، احوط این است که اگر می داند با ترک استبرا بقایا بعد از غسل خارج میشود و جنابت جدیدی ایجاد می شود اینجا باید چه کار کند؟ باید استبرا انجام بدهد پس بنابراین مسئله چیست؟ مسئله لزوم استبراء قبل از غسل است؛ موضوع مسئله علم به خروج بقایای جنابت بعد از غسل است چرا این مسئله را سید مصنف مطرح می‌کنند؟ به خاطر اینکه ما در مسئله غسل جنابت داریم که اگر بعد از غسل بلل مشتبه به قول معروف رطوبت های مشتبه حاصل شد اصلاً به این رطوبتها یقین پیدا کرد که از آثار جنابت است، اگر قبل از غسل استبرا نکرده بود این میشود جنابت جدید. پس بنابراین استبراء قبل از غسل فی‌نفسه مستحب است برای همین هم در باب غسل جنابت اگر نگاه کنید در مندوبات غسل آمده است مستحب است ولی اگر رطوبتی آمد این رطوبت چیست؟ این را باید حمل کند بر جنابت جدید و غسل مجدداً برای او واجب می‌شود یعنی اثر ترک استبرا این است. حالا در اینجا ما قبلاً گفتیم نسبت به افعال غیر اختیاری تعمد، نسبت به مقدمات تعمد، نسبت به نتیجه محسوب می شود. مقدمه می تواند مقدمه وجودی باشد و می تواند مقدمه عدمی باشد الان با علم به اینکه این بقایا بعد از غسل از او خارج خواهد شد ترک استبرا کرده است ترک استبراء یک مقدمه عدمی است پس بنابراین نسبت به خروج آن بقایا این شخص متعمداست؟ یا متعمد نیست؟ متعمد است شما وقتی مقدمه‌ای را مثل چه چیزی؟ در همین مسائل روزه داشتیم مثل ترک تخلیل مگر نمی گفتیم کسی که خلال نکند و مسواک نزند و می‌داند که این بقایای غذا وارد حلقش می شود این روزه صحیح است؟ یا باطل است؟ باطل است، با اینکه نسبت به نتیجه عامد نبوده است اما مقدمه‌ای را ترک کرده است که با ترک آن مقدمه نتیجه خود به خود حاصل شده است ما در مسائل قبلی هم داشتیم که این شخص عامد نسبت به أکل حساب میشود و آقایان هم گفته بودند که روزه اش باطل است حالا در مانحن فیه شخص باترک استبراء نسبت به خروج آن بقایا بعد از غسل چه چیزی حساب میشود؟ عامد حساب میشود پس بنابراین نسبت به جنابت جدید عامد است حالا ممکن است شما بگویید که این جناب جدید است چون در احکام غسل هم داریم که همه هم قبول دارند،که این جنابت جدید حساب می شود و غسل لازم می شود خب جنابت جدید چه ربطی به ابطال صوم دارد؟ ما در روایاتی مثل صحیحه غماط آمده بود که حضرت فرمودند چون جنابت در وقت حلال بوده است یعنی در شب بوده است _تعلیل بود دیگر_ روزه اشکالی ندارد که مفهومش این بود که جنابت عمدی در روز ماه رمضان باعث ابطال صوم است یعنی در واقع درست است در خیلی از روایات عنوان امناء آمده است در خیلی از روایات عنوان مجامعت و جماع آمده است ولی ملاک هر دوی اینها جنابت عمدیه است یعنی کسی که در روز ماه رمضان عمداً خودش را اجناب نماید، اصطلاحاً مجنب شود روزه اش باطل است یعنی در پس ملاکی که در واقع امناء و مجامعت است چه چیزی قرار دارد؟ جنابت است نه چیز دیگر آن دو تا هم اگر موجب فساد صوم هستند از باب جنابت عمدیه موجب فساد صوم می شوند در صحیحه غماط هم داشتیم که حضرت البته با مفهوم می فرمایند در روز ماه رمضان تو نباید جنابت عمدیه ایجاد کنی جنابت عمدی هست یا نیست این کار؟ هست، به خاطر اینکه کسی که بعد از غسل یعنی کاری می کند که دوباره جنب شود مصداق جنابت عمدیه است که اینجا وجود دارد. تنها اشکالی که کرده‌اند آقایان مثل مرحوم آقای خویی گفته‌اند این اجناب مستند به احتلام است و احتلام هم چیست؟ تخصیص خورده است،احتلام از ادله جنابت خارج شده است پس بنابراین اینجا صحبت کسی است که دچار احتلام شده است و کوتاهی کرده است در استبراء _عامدا یا هر چیز دیگری _ و موجب شده است که خروج آثار و بقایای جنابت بعد از غسل هم اتفاق بیفتد از این جهت این احتمال هست که ما بگوییم چون اینجا احتلام است و ادامه همان احتلام سابق است یعنی همه احتلام ها به هر شکلش مشمول ادله خاص می شود مشمول ادله عدم فساد صوم می شوند چون این احتمال وجود دارد بنابراین اکثر آقایان احتیاط واجب کرده اند و حرف سید را قبول کرده اند بعضی‌ها هم البته به صراحت مثل مرحوم امام(ره) تلویحاً یک اقوایی در حاشیه شان می گویند که روزه باطل است. ولی بیشتر آقایان به خاطر آن احتمال؟ خروج تحت عنوان احتلام همین احتیاط سید را قبول کرده‌اند. بعضی از فقها یک تنبیه و یک تذکر دیگری هم داده اند و آن این است که این علمی که مرحوم سید فرموده‌اند(إذا علم...) بداند که اگر ترک استبراء کند بقایا خارج میشود علم داشتن لازم نیست زیرا ما در مقدمات افعال غیر اختیاریه همین که خوف اصطلاحاً، یعنی احتمال عقلایی بدهیم اگر مقدماتی صورت بگیرد که منجر به حصول نتیجه میشود همین برای صدق عمد کافی است یعنی علم هم لازم نیست این هم بعضی از آقایان اشاره کرده‌اند که البته مرحوم مصنف فرموده اند(أذا علم...) بلکه همین که احتمال بدهد ترک استبراء باعث خروج آثار جنابت بعد از غسل است اگر خارج شد مصداق چیست؟ مصداق جنابت عمدیه است به خاطر این که در مقدمات افعال اختیاری بی مبالاتی کافیست برای صدق تعمد. مثلاً فرض بفرمایید که یک نفر در رانندگی احتیاطات رانندگی را انجام ندهد با اینکه احتمال عقلایی هم برای تصادف می دهد باز هم این شخص عامد محسوب می شود بنابراین این قسمت را هم آقایان تذکر داده اند که علم لازم نیست بلکه همین که احتمال عقلایی بدهد این رطوبت ها و این بقایا از مجرا خارج می شود این هم نسبت به خروج عامد است اگر عامد شد می شود مصداق چه چیزی؟ مصداق اجناب عمدی و جناب عمدی هم موجب فساد صوم است بنابراین استبرا اینجا واجب می شود حالا یا علی الفتوا واجب میشود یا علی الاحتیاط این فرق می کند با باب غسل جنابت در غسل جنابت در هر صورت استبراء واجب نیست. چرا در هر صورت واجب نیست؟ چون نهایتش این است که دوباره شخص جنب می شود مگر مجنب شدن دوباره ایرادی دارد؟ خیر، خب دوباره مجنب می شود و دوباره غسل می کند ولی اینجا در روز ماه رمضان حق ندارد مجنب شود چون جنابت با صحت صوم منافات دارد پس بنابراین این جا می گویند استبراء واجب است(فألاحوط تقدیم الاستبراء) باید استبرا را مقدم کند در غسل اگر علم داشته باشد که این بقایا از مجرا خارج خواهد شد.