درس خارج فقه استاد مصطفی اشرفی شاهرودی

موضوع: احکام بانک‌ها/ بررسی حکم فروش حق امتیاز وام/ بررسی قراردادهای شرکت‌های بیمه/ شرط جریمه تاخیر در وام

اعطای وام از جمله تسهیلاتی است که بانک‌ها و مؤسسات مالی و اعتباری دولتی و خصوصی به مشتریان خود ارائه می‌نمایند. یکی از معاملات بانکی خرید و فروش امتیاز وام است. سوال این است که آیا فرد می‌تواند حق امتیاز وام خود را که بواسطه گردش حساب در مدت طولانی یا حبس کردن پولِ خود در بانک که به او تعلق گرفته؛ به دیگری واگذار کند و در قبال آن وجهی را دریافت کند یا خیر؟

در جواب می‌گوییم: به هر صورت این حقی است که تعلق گرفته به این شخص و هیچ مانعی نیست که حق خود را به دیگری در قبال دریافت وجهی واگذار نماید. مثلا اگر کسی مبلغ یکصد میلیون تومان به مدت شش ماه در سپرده بانکی گذاشته و طبق قوانین بانکی می‌تواند به میزان دو برابر آن تسهیلات وام دریافت کند چنانچه این فرد به هر دلیلی مثل عدم توانایی تأمین وثیقه و ضامن مناسب؛ ‌خواسته باشد این حق را به دیگری واگزار نمایند علی القاعده مانعی ندارد. لکن چون در معاملات هرگونه جهالتی موجب غرری شدن و بطلان معامله می‌شود در واگذاری امتیاز وام به دیگری باید چند چیز معلوم باشد:

    • اول تعیین مبلغ پرداختی وام توسط بانک.

    • دوم تعیین شرائط پرداخت وام.

    • سوم تعیین مبلغی که صاحب امتیاز وام بنا هست از طرف مقابل دریافت نماید. زیرا در واقع مبیع همان امتیاز وام است طبعا باید غرر حاصل از جهالت در آن نباشد.

سوال دیگری که مطرح است این که آیا مشتری «خریدار امتیاز وام» می‌تواند از همان وام دریافتی وجهِ توافق شده برای خرید امتیاز وام را به فروشنده امتیاز وام پرداخت کند خیر؟

چنین کاری جائز نیست زیرا فرد اگر از عین پولی که به عنوان قرض گرفته؛ مبلغی را به فروشنده امتیاز وام بپردازد در آن شبهه ربا وجود دارد زیرا در حقیقت از همان مبلغی که وام گرفته مقداری به عنوان زیادی پرداخت کرده است. برای این که چنین شبهه‌ای نباشد بهتر است پولی که در قبال امتیاز وام می‌پردازد اولا به عنوان خرید امتیاز وام باشد نه به عنوان شرط زیادی در وام. ثانیا از عین مال قرض نباشد تا شبهه ربا هم در آن وجود نداشته باشد.

قرار داد بیمه

خاطره: مرحوم استاد آیت‌الله شیخ حسین حلی در نجف اشرف بحث بیمه را مطرح نمودند. بنده و برخی از علمای نجف از جمله مرحوم آسید علا بحرالعلوم و برادر کوچک ایشان آسید عزّی که از شاگردان خوب مرحوم استاد شیخ حسین حلی بودند در درس ایشان شرکت می‌کردند متاسفانه این دو بزرگوار توسط صدام ملعون دستگیر و زندانی شدند و صدام بعد از مدتی آن دو بزرگوار را به قتل رسانید. برادر بزرگ ایشان آسید محمد بحرالعلوم از صدام درخواست کرد که لااقل محل دفن آنها را مشخص کند. صدام که مردی خشن؛ گردن کلفت و متکبری بود در جواب گفت: مگر من قبر کن هستم بعد با خشونت و تندی گفت: روح روح.

بعد از این که صدام با کودتای آمریکایی در عراق سقوط کرد علمای نجف برای تشکیل حکومت اسلامی انتفاضه‌ای را به راه ‌انداختند ولی متاسفانه به نتیجه نرسید و آمریکا دوباره صدام را بر سر کار آورد. بعد از این که حکومت صدام سر و پا شد به جهت انتقام از علمای نجف تصمیم گرفت و حتی اعلان کرد که می‌خواهد نجف اشرف را بمباران کند بدین جهت بسیاری از بزرگان نجف از آنجا هجرت کردند. در این بین آسید حبیب «داماد داماد آیت الله شاهرودی» به همراه دو فرزندش و نیز بسیاری از بزرگان از نجف خارج شدند ولی متاسفانه گرفتار سربازان صدام شدند. آنان همه را گرفتند و به صورت دسته جمعی در گودال بزرگی زنده به گور کردند. این سنخ از جنایات و زنده به گور کردن دسته جمعی به صورت مکرر از این ملعون صادر شده و حتی افسران صدام جسارت کردند و با تانگ وارد حرم مطهر مولا امیرمومنان علی شدند.

مرحوم آسید علا تقریرات درس بیمه مرحوم استاد آیت الله شیخ حسین حلی را نوشته است. اتفاقا روزی خدمت مرحوم امام رسیدم و دیدم ایشان تقریرات درس مرحوم آسید علا را مطالعه می‌کند. مرحوم امام در نجف اشرف منزل حقیری داشتتند که امکانات سرمایشی نداشت لذا اطرافیان به ایشان گفتند اگر صلاح می‌دانید در کوفه برای شما خانه‌ای را تدارک ببینیم زیرا در آنجا آب و هوا قدری خنک‌تر است. ایشان در جواب فرمود: آشیخ حسین حلی در وضعیتی بدتری از من در منزلی حدود 30 یا 40 متری زندگی می‌کند خلاصه ایشان راضی نشدند که نجف اشرف را به این جهات ترک نمایند.

بیمه یکی از معاملات متعارف در بین مردم است و همه مردم کم و بیش با آن سر و کار دارند و حتی در برخی امور مثل بیمه شخص ثالث ماشین الزامی است و اگر فرد تصادف کند و بیمه نداشته باشد بخاطر نداشتن بیمه جریمه هم به او تعلق می‌گیرد. بیمه قراردادى است که طبق آن بیمه‌گذار «متقاضی بیمه» متعهّد می‌شود مبلغ معیّنى را به عنوان حقّ بیمه نقداً یا به صورت اقساط به بیمه‌گر «شرکت بیمه» پرداخت نماید و در مقابل آن شرکت بیمه متعهّد می‌شود مبلغى را به صورت یکجا یا مستمرّی، در صورت تحقّق یکی از اموری که در قرارداد به آن تصریح شده مانند بیماری، فوت، بازنشستگی، وقوع حادثه خاص، ضرر مالی یا غیر مالی معیّن به «بیمه‌گذار» یا «شخص ثالثى» که در قرارداد معیّن شده پرداخت نماید.

قرارداد بیمه از عقود صحیح است اما این که مقدار تعهد مالی شرکت بیمه معلوم نیست که مثلا چه مقدار ضمانت پرداخت تصادف ماشین را عهده‌دار می‌شود این هم مانعی ندارد زیرا حداقل میزان خسارت و سقف خسارت پرداختی به طور کامل مشخص است که مثلا شرکت بیمه ایران یا بیمه آسیا از دو میلیون تومان تا سقف چهارصد میلیون تومان خسارت را پرداخت می‌کند و با این امر جهالت مرتفع می‌شود.[1] ضمن این که این امر می‌تواند در ضمن عقد جعاله یا عقد صلح واقع شود. زیرا در صلح مانعی ندارد که متسالم علیه مجهول باشد و غرری بودن آن هم مانع صحت آن نیست. ضمنا عمل به تعهدات قرارداد بیمه نسبت به طرفین لازم الاجرا است و فرد می‌تواند در صورت عمل نکردن شرکت بیمه نسبت به تعهد خود طرح دعوا کند.

اقسام بیمه

بیمه اشخاص: در برابر فوت یا بیمارى یا حوادث احتمالی دیگر که به صورت بیمه عادی به میزان درصدی از خسارت یا بیمه تکمیلی به میزان مجموع خسارت پرداخت می‌شود.

بیمه اموال: مانند خانه، اتومبیل، مغازه و یا حتی کالای تجاری در برابر خطر آتش‌سوزى، سرقت، زلزله، سیل و مانند آنها.

بیمه مشاغل و مسؤولیّت‌ها: مانند بیمه پزشکان که به منظور جبران مالی صدمات بدنی وارد به بیماران یا فوت آنان به علّت اشتباه، غفلت یا قصور پزشک در تشخیص، معالجه، جراحی و سایر امور پزشکی صادر می‌شود و یا بیمه عملیّات ساختمانی که در آن کارفرما کلیه عوامل اجرایی خود را در برابر زیان‌های مالی و صدمات جسمانی در اجرای عملیّات ساختمانی بیمه می‌کند.

شرایط قرارداد بیمه

بیمه هم نوعی عقد است و برای تحقق آن علاوه بر شرايط عامه بلوغ و عقل و اختيار و غير آنها، چند شرط معتبر است:

    1. ایجاب و قبول به صورت لفظی یا عملی و یا به صورت معاطات.

    2. تعیین مورد بیمه، مثل وسیله نقلیه یا ساختمان یا شخص معیّن.

    3. تعیین آغاز و پایان مدّت قرارداد بیمه (مثلاً از فلان روز به مدت یک سال)

    4. تعیین سبب ضرر و زیان مثل: آتش‌سوزى، زلزله، سرقت، غرق، بیمارى و هر آفاتی که موجب خسارت مى‌شود.

    5. تعیین مبلغ پرداختی توسط بیمه‌گذار و در صورت قسطى بودن تعیین میزان هر قسط و زمان اقساط.

    6. تعیین میزان تعهّد مالی بیمه‌گر نسبت به مورد بیمه مثلًا 70% هزینه درمان تا سقف 100 میلیون تومان و یا بیمه تکمیلی.

اما این که بیمه در ضمن چه عقدی از عقود اسلامی صورت می‌گیرد نظرات فقها مختلف است:

مسأله 2865: مرحوم امام خمینی: صورت عقد بيمه چند نحو است: يكى آن كه بيمه‌كننده بگويد: به عهده من فلان مقدار كه در فلان زمان، ماهى فلان مقدار بدهم، در مقابل آن كه خسارتى كه به مغازه من مثلًا از ناحیه حريق يا دزدى وارد شد، جبران نمايى و طرف قبول كند، يا طرف بگويد بر عهدده من خسارتى كه به مؤسسه شما وارد مى‌شود از ناحیه حريق يا دزدى مثلًا در مقابل آن كه فلان مقدار بدهى...

مسأله 2866: ... بيمه عقد مستقلى است و مى‌توان به عنوان بعض عقود ديگر از قبيل صلح، آن را اجرا كرد.«یعنی در ضمن عقود دیگر مثل جعاله و صلح هم می‌توان آن را اجرا نمود.»

مسأله28: آیت الله خویی: مي توان قرارداد بيمه را با تمام اقسام آن از باب عقد هبه معوّضه تصحيح كرد به اين معني كه بيمه كننده مبلغي را به طور ماهيانه يا ساليانه يا يكجا به بيمه‌گر هبه مي كند و در ضمن عقد هبه به بيمه گر شرط مي كند كه در صورت پيش‌آمد و رخ‌داد هر نوع خسارتي كه در بيمه نامه ذكر شده، بايد بيمه گر آن را جبران كند و بر بيمه‌گر نيز واجب است به اين شرط وفا كند و خسارت بيمه كننده را جبران كند، بنابراين عقد بيمه به تمام اقسام آن به عنوان هبه معوضه جايز و صحيح است.

آیت الله وحید: مى‌توان تمام اقسام عقد بیمه را از باب تعهّد بیمه كننده و بیمه شونده به پرداخت خسارت و مال معین، قرار داد، هر چند احوط آن است كه مثلا بیمه شونده مال معینى به بیمه كننده صلح كند به شرط آن كه بیمه كننده خسارت احتمالى كه معین شده جبران نماید و بر بیمه كننده جبران واجب مى‌شود، همچنین در صورتى كه مال معین از طرف بیمه شونده عین باشد، مى توان عقد بیمه را به عنوان هبه به شرط تحمّل خسارت احتمالى از جانب بیمه كننده انجام داد، كه بر بیمه كننده وفاى به شرط واجب است والحمدلله.