الفصل الثاني: محرمات المسجد/الباب الخامس: أحكام المساجد /فقه‌المسجد (مسجد تراز انقلاب اسلامي)

موضوع: فقه‌المسجد (مسجد تراز انقلاب اسلامي)/الباب الخامس: أحكام المساجد /الفصل الثاني: محرمات المسجد

در سال تحصیلی گذشته باب پنجم از «فقه‌المسجد» را با عنوان احکام المسجد آغاز کردیم. در این باب، ابتدا به «واجبات المسجد» پرداختیم و آن‌ها را بر دیگر احکام مقدم داشتیم. در میان واجبات نیز دو حکم اساسی را موردبحث قرار دادیم:

    1. توقير المسجد؛

    2. إزالة النجاسة عن المسجد.

البته واجبات دیگری نیز در میان مباحث سابق مطرح شد؛ مانند وجوب رعایت حق‌السبق در مسجد که در بخش امکانیات المسجد به‌تفصیل درباره آن سخن گفتیم[1] و همچنین برخی جهات دیگر که در همان مباحث بدان اشاره شد.

فصل دوم: محرمات المسجد

اکنون به دومین فصل از احکام مساجد می‌رسیم که درباره محرمات مسجد است. برخی چیزها در مسجد حرام است و در این حکم فرقی نیست که آن امر در بنای مسجد یا در تعمیر مسجد و یا در تصرفات در مسجد باشد؛ بنابراین، عنوان محرمات المسجد شامل همه این موارد می‌شود.

برای نمونه:

    • استفاده از آجر نجس در ساخت مسجد جایز نیست.

    • با گچ نجس نمی‌توان مسجد را تعمیر کرد.

    • آب نجس در بنای مسجد نباید به‌کار رود.

همچنین خارج کردن اموال مسجد در غیر مورد اجازه‌اش از محرمات مسجد است. این‌ها مربوط به تصرفات مسجد است؛ پس مقصود ما از «محرمات المسجد» معنای عام است.

حکم نخست: حرمت تنجیس و آلوده کردن مسجد

نجس کردن و آلوده نمودن مسجد حرام است. این بحث را پیش‌تر در ضمن «وجوب إزالة النجاسة عن المسجد» مطرح کرده‌ایم و حرمت تنجیس نیز همان‌جا تبیین شده است؛ بنابراین از تکرار آن خودداری می‌کنیم و به‌همان مباحث پیشین ارجاع می‌دهیم.

حکم دوم: حرمت حضور کافر در مسجد

دومین حکم که در دنیای امروز نیز بسیار محل توجه است، حرمت حضور کافر در مسجد است؛ یعنی آیا کافر می‌تواند وارد مسجد مسلمانان شود یا نه؟ فقها متعرض این مسئله شده‌اند، شاید بتوان گفت مشهور فقهای امامیه یا به فتوا و یا به‌احتیاط قائل به‌حرمت ورود کافر به‌مسجد هستند.

مباحث جدیدی در دنیای امروز مطرح می‌شود؛ ازجمله گردشگری و بازدید از مساجد تاریخی به‌عنوان مراکز حفظ معماری و هنر اسلامی. سؤال این است که آیا حرمت دخول کافر شامل این موارد نیز می‌شود یا استثناهایی دارد؟ برای پاسخ، لازم است ملاک این حکم را بررسی کنیم که در مطالعه‌ی ادله فقهی به آن خواهیم پرداخت.

بیان کلام امام خمینی در تحریر‌الوسیله

چنان‌که روش همیشگی ما بوده است، نخست به‌کلام امام خمینی در تحریرالوسیله می‌پردازیم. ایشان این بحث را در «کتاب الحدود»، ضمن «أحکام أهل الذمة» و در مسئله نهم و دهم مطرح فرموده‌اند.

امام در مسئله نهم می‌فرماید:

«لا يجوز دخول الكفار المسجد الحرام بلا إشكال سواء كانوا من أهل الذمة أم لا، ولا سائر المساجد إذا كان في دخولهم هتك، بل مطلقا على الأحوط لو لم يكن الأقوى، وليس للمسلمين إذنهم فيه، ولو أذنوا لم يصح»[2] ؛

بدون اشکال دخول كفار به مسجد‌الحرام جايز نيست‌، خواه از اهل ذمه باشند يا نه؛ [پس عام است و همه کفار را در برمی‌گیرد]؛ همچنين ورود [کفار] به‌دیگر مساجد درصورتی‌که هتك باشد [جایز نیست]، بلكه بنا بر احتیاط مطلقاً [ورود کفار به‌مسجد جایز نیست؛ چه هتک شود و چه هتک نشود. اینجا مرحوم امام تمایل پیدا می‌کند که احتیاط را به فتوا تبدیل کند؛ ازاین‌رو می‌فرماید: احتیاط عدم جواز ورود کافر به‌نحو مطلق است] اگر اقوى [و فتوا عدم جواز] نباشد؛ و مسلمانان حق اذن [ورود کفار] به‌مسجد را ندارند و اگر اذن بدهند صحيح نيست؛ [یعنی مسجد در اختیار آن‌ها برای بهره‌برداری است و از این جمله می‌توان برداشت کرد که امام نیز همچون ما قائل است مسجد تولیت‌بردار نیست و متولی مسجد فقیه است؛ ازاین‌رو امام می‌فرماید اگر مسلمانان اجازه ورود کفار به‌مسجد را بدهند اذن آن‌ها دخالتی ندارد، مسلمانان متولی نیستند، بلکه آن‌ها تنها حق استفاده از مساجد را دارند. این مطلب را ما در «ادارة المسجد» بیان کردیم].[3]

مرحوم امام در مسئله دهم موضوع را توسعه می‌دهند و درباره چگونگی عبور کافر از مسجد صحبت می‌کنند. ایشان می‌فرماید:

«لا يجوز مكثهم في المساجد ولا اجتيازهم ولا دخولهم لجلب طعام أو شي‌ء آخر، وهل يجوز دخولهم في الحرم مكثا أو اجتيازا أو امتيازا؟ قالوا: لا يجوز. لأن المراد من المسجد الحرام في الآية الكريمة هو الحرم، وفيه أيضا رواية، والأحوط ذلك، واحتمل بعضهم إلحاق حرم الأئمة والصحن الشريف بالمساجد، وهو كذلك مع الهتك، والأحوط عدم الدخول مطلقا‌»[4] ؛

توقف کفار در مساجد و همچنين عبورشان در مساجد و همچنين ورودشان به‌مساجد جهت گرفتن غذا يا چيز ديگر جايز نيست. آيا ورود آن‌ها در حرم ازنظر توقف يا عبور ‌و ‌مرور يا تهيه و به‌دست آوردن طعام جايز است؟ گفته‌اند جايز نيست؛ زيرا منظور از مسجد‌الحرام كه در آيه كريمه آمده[5] ، حرم است و در آن نيز روايتى است[6] و احوط اين است. برخی از فقها احتمال داده‌اند كه حرم ائمه و صحن شريف به‌مساجد ملحق مى‌شود و آن این‌چنین‌ ‌است درصورتی‌که هتك باشد و احوط عدم دخول آن‌ها است مطلقاً؛ [البته مسئله «حرم» با بحث ما ارتباطی ندارد].

از کلام مجموع کلام در عدم جواز ورود کفار به‌مسجد چند برداشت می‌شود:

    1. عدم ورود کفار در مطلق مساجد جایز نیست؛ تفاوتی در مساجد خاص مانند مسجدالحرام و مساجد مانند مسجد محله، جامع و قبیله نیست.

    2. تفاوتی ندارد ورود کفار به‌مسجد مصداق هتک بشمار آید یا نه. به غرض گردشگری و سیاحت وارد مسجد شدند یا غرض دیگر. تفاوتی ندارد برداشت ما از مجموع کلام مرحوم امام عدم جواز ورود کفار در مطلق مساجد است؛ چه مسجد عام و چه مسجد خاص، این حکم در همه مساجد جاری است؛ همچنین فرقی نمی‌کند ورود آن‌ها به‌مسجد مصداق هتک باشد یا نه؛ برای گردشگری و سیاحت آمدند یا غرض دیگری.

    3. در عدم جواز تفاوتی نمی‌کند مسلمانان به آن‌ها اذن ورود داده باشند یا نه.

    4. توقف و عبورشان برای تهیه غذا باشد یا چیز دیگری.

    5. حرم ائمه معصومین بنا بر احتیاط به‌نحو مطلق به‌مساجد الحاق هستند. فتوای امام این است که اگر ورود کفار هتک حرمت باشد؛ جایز نیست، اما اینجا احتیاط فرمودند به اینکه مطلقاً کفار وارد حرم‌های معصومین و صحن شریف ایشان نشوند.

دیگر فقها از قدما، متأخرین و معاصرین امامیه نیز متعرض این مسئله شده‌اند و تنها امام بیانگر آن نیست، حتی عامه نیز به این مسئله پرداخته‌اند.

مرحوم شیخ طوسی دراین‌باره فرموده‌اند:

«[حرمة دخول الكفار في المساجد] لا يجوز دخول الكفار المساجد، لا بإذن ولا بغير إذن، أي مسجد كان. وبه قال مالك[7] . وقال الشافعي: يجوز دخول الكفار سائر المساجد بالاذن، إلا المسجد الحرام، والحرم، ومساجد الحرم، فإنه لا يجوز دخولهم شيئا منها بحال[8] وقال أبو حنيفة: يجوز دخول سائر المساجد الحرم وغيره[9] .

دليلنا: قوله تعالى ﴿إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ﴾[10] فحكم عليهم بالنجاسة، فإذا ثبتت نجاستهم، فلا يجوز دخولهم شيئا من المساجد، لأن النجاسات لا يجوز إدخالها المساجد بلا خلاف»[11] ؛

[مسئله 24: حرمت ورود کفار به‌مساجد]؛ جایز نیست که کفار وارد هیچ‌یک از مساجد شوند، نه با اجازه و نه بدون اجازه و هر مسجدی که باشد. مالک نیز همین نظر را دارد؛ [یعنی نظر ایشان با امامیه یکی است]، اما شافعی گفته است: ورود کفار به‌دیگر مساجد (غیر از مسجدالحرام) با اجازه جایز است، مگر مسجدالحرام، حرم (مکه) و مساجد واقع در محدوده حرم؛ که آنان در هیچ حالتی جایز نیست وارد این مکان‌ها شوند؛ و ابوحنیفه گفته است: ورود کفار به همه مساجد ـ چه مسجدالحرام و چه غیر آن ـ جایز است. [شیخ طوسی در اینجا دلیل امامیه را بیان کرده و می‌فرماید]: دلیل ما این است که خداوند متعال فرموده است: «همانا مشرکان نجس هستند». پس وقتی نجاست آنان ثابت شد، جایز نیست که وارد هیچ‌یک از مساجد شوند، زیرا ورود هرگونه نجاست به‌مساجد، به‌اتفاق همه علما جایز نیست و اختلافی میان ایشان نیست؛ [البته عدم خلاف شیخ طوسی محل تأمل است، زیرا برخی از فقها میان نجاست متعدیه و غیر متعدیه تفاوت قائل شدند و ورود نجاست غیر متعدیه را به‌علت عدم سرایت اشکال نمی‌دانند].

یکی از بحث‌هایی که ذیل این مسئله انجام شود حدود تأثیر اجازه مسلمانان است و از ادله کسانی‌که قائل به‌عدم جواز ورود کفار به‌مسجد هستند این است که می‌گویند اگر کافر بدون اجازه تصرف کند و وارد مسجد شود این حکایت از دست بالاتر کفار نسبت به‌مسلمانان دارد، حال‌آنکه نباید این‌گونه باشد؛ ازاین‌رو می‌گویند جایز نیست کافر در مسجد بیاید.

الدرس الثاني: (يکشنبه 30/06/28 ربيع الأول 1447)

الباب الخامس: أحكام المسجد

الفصل الثاني: محرمات المسجد

لا ريب أن للمسجد أحكاما تسمي بمحرمات المسجد؛ يعني أنه لايجوز بعض الافعال في المسجد سواء كان في بناء المسجد أو في تعميره أو في التصرفات فيه من

الأول: حرمة تنجيس وتلويث المسجد.

وقد ذكرناه ضمن بيان الحكم الثاني من واجباته من وجوب ازالة النجس عن المسجد.

الثاني: حرمة دخول الكافر في المسجد.

قال السيد الامام الراحل في کتاب الحدود من تحرير الوسيلة:

«مسأله 9: لا يجوز دخول الكفار المسجد الحرام بلا إشكال سواء كانوا من أهل الذمة أم لا، ولا سائر المساجد إذا كان في دخولهم هتك، بل مطلقا على الأحوط لو لم يكن الأقوى، وليس للمسلمين إذنهم فيه، ولو أذنوا لم يصح»[12] .

«مسألة 10: لا يجوز مكثهم في المساجد ولا اجتيازهم ولا دخولهم لجلب طعام أو شي‌ء آخر، وهل يجوز دخولهم في الحرم مكثا أو اجتيازا أو امتيازا؟ قالوا: لا يجو

لأن المراد من المسجد الحرام في الآية الكريمة هو الحرم، وفيه أيضا رواية، والأحوط ذلك، واحتمل بعضهم إلحاق حرم الأئمة والصحن الشريف بالمساجد، وهو كذلك مع الهتك، والأحوط عدم الدخول مطلقا‌»[13] .

فيستفاد من السيد الامام أن يقول بعدم جواز دخول الكفار في مطلق المساجد سواء كان دخولهم مصداقا لهتكها أو لا! ولافرق بين المساجد الخاصة من المسجد الحرام وغيرها. ولافرق بين كون دخولهم باذن المسلمين أو عدم اذنهم.

ويقول السيد الامام بالحاق حرم الائمة المعصومين بالمساجد مطلقا احتياطا.

وقد تعرض للمسألة أكثر الفقهاء قديما وحديثا.

وفي ذلك قال الشيخ الطوسی فی الخلاف:

مسألة 24: «[حرمة دخول الكفار في المساجد] لا يجوز دخول الكفار المساجد، لا بإذن ولا بغير إذن، أي مسجد كان. وبه قال مالك[14] . وقال الشافعي: يجوز دخول الكفار سائر المساجد بالاذن، إلا المسجد الحرام، والحرم، ومساجد الحرم، فإنه لا يجوز دخولهم شيئا منها بحال[15] وقال أبو حنيفة: يجوز دخول سائر المساجد الحرم وغيره[16] .

دليلنا: قوله تعالى ﴿إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ﴾[17] فحكم عليهم بالنجاسة، فإذا ثبتت نجاستهم، فلا يجوز دخولهم شيئا من المساجد، لأن النجاسات لا يجوز إدخالها المساجد بلا خلاف»[18] .