الفصل الأول: واجبات المسجد (مقدمة في بداية العام الدراسي)/الباب الخامس: أحكام المساجد /فقه‌المسجد (مسجد تراز انقلاب اسلامي)

موضوع: فقه‌المسجد (مسجد تراز انقلاب اسلامي)/الباب الخامس: أحكام المساجد /الفصل الأول: واجبات المسجد (مقدمة في بداية العام الدراسي)

مقدمه:

به یُمن عنایت خدای عزوجل، توفیق یافتیم که مباحثه‌ی فقه‌المسجد را در سال جدید تحصیلی ۱۴۰۴–۱۴۰۵ تداوم‌ بخشیم و ادامه دهیم.

پیش از ورود به‌بحث فقهی، به‌رسم تبرک و تیمّن، یکی از احادیث شریف حضرات معصومین را ذکر می‌کنیم تا آغازی پربرکت داشته باشیم.

روایت آغازین

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِيِّ عَنْ شَرِيفِ بْنِ سَابِقٍ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ أَبِي قُرَّةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ قَالَتِ الْحَوَارِيُّونَ لِعِيسَى يَا رُوحَ اللَّهِ مَنْ نُجَالِسُ قَالَ مَنْ يُذَكِّرُكُمُ اللَّهَ رُؤْيَتُهُ وَيَزِيدُ فِي عِلْمِكُمْ مَنْطِقُهُ وَيُرَغِّبُكُمْ فِي الْآخِرَةِ عَمَلُه‌»[1] ؛

امام صادق از پیامبر گرامی اسلام نقل می‌فرمایند که میان حواریون حضرت عیسی و آن حضرت گفت‌وگویی صورت گرفت. پیامبر اسلام این گفت‌وگو را به‌عنوان راوی نقل می‌کنند.

رسول خدا فرمودند: حواریون به‌حضرت عیسی گفتند: ای روح خدا، با چه کسی هم‌نشینی کنیم؟ [رفاقت و هم‌نشینی از آداب اجتماعی زندگی انسان است و حواریون از عیسی پیامبر می‌پرسند ما در این ادب اجتماعی مطابق چه قانونی حرکت کنیم؟ به‌نظر می‌رسد این سؤال، سؤال مهمی به‌ویژه در مسائل اجتماعی است] حضرت عیسی در پاسخ فرمودند: با کسی هم‌نشینی کنید که سه ویژگی داشته باشد:

    1. کسی‌که نگاه به او شما را به‌یاد خدا می‌اندازد.

نخستین ویژگی این است که نگاه به او شما را به‌یاد خدا می‌اندازد. تعبیر روایت «رُؤْيَتُهُ» است، نه صرفاً «نظر» و «نگاه». شاید بتوان معنای عام‌تری از «رؤيت» برداشت کرد؛ گاهی دیدن رفتار انسان‌ها نیز مانند خود آن‌هاست و این غیر از نگاه به چهره است او را که می‌بینید. آنچه نماد او هست شما را به‌یاد خدا می‌اندازد. مثلاً امروز امام در بین ما نیست که به چهره‌اش نگاه کنیم، اما شخصیت امام ما را به‌یاد خدا می‌اندازد.

نمونه‌ای از علمای معاصر

پس نخستین ملاک، هم‌نشینی با کسانی است که سبب توجه ما به‌خدا شوند. فراگیری آن در جامعه برکات بسیاری را در زندگی به‌دنبال خواهد داشت.

مرحوم آیت‌الله مجتهدی تهرانی در یک از مباحثه‌های اخلاقی چگونه طلبه شدن خود را این‌چنین می‌فرمودند: علت طلبه شدن من دوستی با شخصی بود که مرا به جلسه‌ی قرائت قرآن برد و بعد به‌مسجد خندق‌آباد دعوت کرد. در آنجا درس صرف (ضَرَبَ ضَرَبا) شنیدم و به طلبگی علاقه‌مند شدم.

این همان اثر «مَنْ يُذَكِّرُكُمُ اللَّهَ رُؤْيَتُهُ» است؛ نگاه و رفتار یک انسان الهی می‌تواند مسیر زندگی دیگری را تغییر دهد.

ایشان همچنین از مرحوم شیخ محمدتقی بروجردی نقل می‌کردند ـ که از خویشان آیت‌الله بروجردی و اهل فضل و اجتهاد بوده‌اند ـ که فرمود:

«پدر و مادرم راضی نبودند که طلبه شوم. از دستشان فرار کردم و به قم و نجف رفتم. سال‌ها گذشت و در غربت بودم تا خبر رسید پدر و مادرم از دنیا رفتند. در عالم رؤیا آنان را دیدم. گفتند: ما در اینجا گرفتاریم، زیرا از ما سؤال می‌شود: چرا به پسرتان گفتید طلبه نشود؟» این گرفتاری، نه به‌معنای عذاب، بلکه محرومیت از برخی نعمت‌ها و مقامات است.

پس رفاقت‌ها و هم‌نشینی‌ها مصداق همان سخن فرزند امام حسن مجتبی، «حسن مثنّی» است که می‌گوید:

«كَانَتْ أُمِّي فَاطِمَةُ بِنْتُ الْحُسَيْنِ تَأْمُرُنِي أَنْ أَجْلِسَ إِلَى خَالِي عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ فَمَا جَلَسْتُ إِلَيْهِ قَطُّ إِلَّا قُمْتُ بِخَيْرٍ قَدْ أَفَدْتُهُ إِمَّا خَشْيَةً لِلَّهِ تَحْدُثُ فِي قَلْبِي لِمَا أَرَى مِنْ خَشْيَتِهِ لِلَّهِ تَعَالَى أَوْ عِلْمٍ قَدِ اسْتَفَدْتُهُ مِنْه‌»[2] ؛

مادرم فاطمه بنت الحسین به من سفارش می‌کرد هرچه می‌توانی با دایی‌ات امام سجاد هم‌نشین شو. پس هرگز نشد نزد ایشان بنشینم مگر آنکه با خیر و برکتی برخاستم که از او بهره‌مند شدم یا به خشیتی نسبت به‌خدا که در قلبم ایجاد می‌شد یا به علمی که از کلام او استفاده می‌کردم. [پس اگر امام سجاد سخنی نمی‌فرمود، آثار خشیت الهی در چهره و رفتار ایشان پدیدار بود].

    2. کسی‌که سخنش دانش شما را بیفزاید.

دومین ویژگی، آن است که سخن او موجب افزایش علم و آگاهی شما شود. متأسفانه گاهی جلسات طولانی میان طلاب یا دیگران صرف گفت‌وگوهای لغو و بی‌ثمر می‌شود، بی‌آنکه بر علم و معنویت کسی افزوده گردد.

    3. کسی‌که عملش شما را به‌آخرت ترغیب کند.

سومین ویژگی آن است که عمل او انسان را به آخرت‌گرایی تشویق کند؛ یعنی برای رسیدن به‌بهشت و دور ماندن از دوزخ کاری انجام بدهد که عاقبت‌به‌خیری نصیب او در آخرت شود.

نتیجه اخلاقی

از نگاه فرهنگ اسلام، مجالست و هم‌نشینی باید برکتی برای انسان داشته باشد:

    • یا بر دانش انسان بیفزاید،

    • یا یاد خدا را در دل زنده کند،

    • یا انسان را به‌آخرت ترغیب نماید.

آغاز بحث فقهی سال جدید

پس از ذکر روایت، به‌بحث فقهی خود در باب فقه‌المسجد بازمی‌گردیم.

امسال پنجمین سالی است که این مباحثه برگزار می‌شود. تاکنون حدود چهارصد جلسه برگزار شده است.

در چهار سال گذشته چهار باب از ابواب فقه‌المسجد بررسی شد:

    1. باب نخست: هُویة المسجد

در این باب، به‌ماهیت و حقیقت مسجد پرداخته شد: مسجد چیست و چه امتیازاتی دارد.

    2. باب دوم: إمکانیات المسجد

ظرفیت‌ها و امکانات مسجد موردبحث قرار گرفت.

    3. باب سوم: هندسة المسجد

نظام‌مهندسی و معماری مسجد بررسی شد؛ اینکه ساخت و بنای مسجد چگونه باید باشد.

    4. باب چهارم: إدارة المسجد

در سال گذشته آغاز شد و درباره‌ی اداره و تولیت مسجد بحث شد؛ اینکه آیا مسجد تولیت‌بردار است یا خیر، و متولی مسجد چه شرایطی دارد.

    5. باب پنجم: أحکام المسجد

این باب در سال گذشته آغاز شد و بخشی از آن در سال جاری ادامه می‌یابد.

تقسیم‌بندی احکام مسجد

    1. واجبات

    2. محرمات

    3. مستحبات

    4. مکروهات

    5. مباحات

در سال گذشته، فصل اول: واجبات مسجد بررسی شد.

واجبات مسجد

        6. توقیر المسجد

احترام و تعظیم مسجد از واجبات است و توهین به‌مسجد نیز حرام است.

        7. وجوب إزالة النجاسة عن المسجد

اگر مسجد نجس شود، واجب است تطهیر گردد. در کنار این وجوب، حرمت تنجیس مسجد نیز مطرح شد؛ به‌عبارت‌دیگر اگر دیدیم مسجد نجس شد بر ما واجب است که آن‌را تطهیر کنیم و از تنجیس مسجد نیز خودداری کنیم. در این موضوع ۲۱ فرع فقهی تفصیلی بررسی گردید؛ البته شاید بتوان فروع دیگر را نیز مطرح کرد، اما به‌همین مقدار بسنده کردیم.

واجبات دیگر

برخی واجبات دیگر قبلاً در ابواب دیگر بیان شده‌اند:

    • رعایت حق‌السبق فی المسجد: احترام به تقدم دیگران در مسجد؛ یعنی اگر حق‌السبق احراز شد جایز نیست ما حق دیگری را تضییع کنیم. این بحث را در امکانيات المسجد به‌طور مفصل بدان پرداختیم.

    • وقفیت مسجد: زمین مسجد واجب است وقف عام برای عموم مسلمانان باشد، نه وقف خاص برای گروه، خانواده‌ یا قبیله‌ای. پیش‌تر در باب احراز مسجدیت به این مطلب اشاره کرده بودیم.[3]

فصل دوم: محرمات المسجد

پس از واجبات اکنون به محرمات مسجد می‌رسیم. شکی نیست که مسجد دارای احکام حرمت نیز هست. انجام برخی افعال در مسجد جایز نیست؛ ازجمله:

    • استفاده از مصالح نجس در ساخت یا تعمیر مسجد؛ مثلاً آجر یا گچ نجس.

    • تصرف ناروا در مسجد؛ مثلاً بیرون بردن اموال مسجد در غیر مواردی که جایز است.

    • حرمت آلوده کردن و تنجیس مسجد.

    • حرمت دخول کفار در مسجد.

حرمت دخول کفّار در مسجد

این از محرمات مهم مسجد است؛ کافر حق ندارد وارد مسجد شود. حرمت دخول کافر به‌مسجد بحث مفصلی است، به‌ویژه امروزه که در برخی از مساجد مشهور دنیا و بین‌المللی، شخصیت‌های گوناگون از دیگر ادیان که ما آن‌ها را کافر ذمی یا کافر حربی می‌خوانیم که به‌عنوان گردشگر وارد این مساجد می‌شوند؛ آیا این‌ها نیز همان حکم حرمت را دارند یا نه؟ که جلوتر بدان خواهیم پرداخت.

الدرس الأول: (شنبه 29/06/27 ربيع الأول 1447)

الباب الخامس: أحكام المسجد

الفصل الأول: واجبات المسجد(مقدمة في بداية العام الدراسي)

في الكافي:

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِيِّ عَنْ شَرِيفِ بْنِ سَابِقٍ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ أَبِي قُرَّةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ قَالَتِ الْحَوَارِيُّونَ لِعِيسَى يَا رُوحَ اللَّهِ مَنْ نُجَالِسُ قَالَ مَنْ يُذَكِّرُكُمُ اللَّهَ رُؤْيَتُهُ وَيَزِيدُ فِي عِلْمِكُمْ مَنْطِقُهُ وَيُرَغِّبُكُمْ فِي الْآخِرَةِ عَمَلُه‌»[4] .

الفقه:

في الأعوام الماضية الدراسية قد تحدثنا في فقه المسجد حول الأبواب الاربعة من ( هوية المسجد وامكانيات المسجد وهندسة المسجد وادارة المسجد) ثم بدأنا في العام الماضي ببيان الباب الخامس في أحكام المسجد.

وقد ذكرنا فيه واجبات المسجد وحكمين اساسين في واجبات المسجد من وجوب توقير المسجد ووجوب ازالة النجاسة عن المسجد.

وفي الحكم الثاني ذكرنا 21 فرعا من فروعات المسألة بشكل تفصيلي.

وبقي بعض آخر من واجباته ولكننا قد ذكرناه في ساير الأبواب مثل وجوب رعاية السبق في المسجد وقد ذكرناه في الباب الثاني في امكانيات المسجد.

ووجوب الوقف في بناء المسجد ووجوب عمومية الوقف لكافة المسلمين.

و ...