/استقراء، یقین معرفت شناختی یا اطمینان عقلایی /مقاصد الشریعه

موضوع: مقاصد الشریعه/استقراء، یقین معرفت شناختی یا اطمینان عقلایی /

استقراء، یقین معرفت شناختی یا اطمینان عقلایی

بی گمان فقیهی که عمری دراز را به واکاوی آیات و روایات می پردازد اگر از پس کشف همه ی مقاصد شریعت بر نیاید نیز به برخی از آنها دست خواهد یافت و آنها را به کار خواهد بست. کشف مقاصد شریعت نیز از توان یک فقیه بیرون است و نیازمند همفکری و همیاری است و کشف یا کاربست برخی از این مقاصد نیز در گرو کشف و کاربست دیگری نیست. کما اینکه فقهای ما نیز در همه ی ابواب فقهی استنباط بالفعل ندارند. اینگونه نیست که برای کشف فروع فقهیه از طریق مقاصد شریعت بایسته باشد که همه ی مقاصد شریعت در سراسر اضلاع کلامی و اخلاقی و اعتقادی دین را کشف کنیم بلکه فرآچنگ آوردن مقاصد فقهیه بسنده است و این امری است که در درازنای تاریخ فقه شیعه بارها رخ داده است

باورمندان به مقاصد الشریعه در میان اسالیب کشف مقاصد اهتمام ویژه ای به استقراء دارند. ولی ناباوران به مقاصد الشریعه به کاربست استقراء در این جستار خرده هایی گرفته اند. نخست اینکه کسی تاکنون سراسر قرآن و روایات را به طور کامل استقراء نکرده است تا با یقین، مقاصد شریعت را از آنها دریابد. گذشته از این باورمندان به مقاصد شریعت باید همه ی ابواب فقه را نیز در پی مقاصد شریعت جستجو نمایند. نه تنها فقه بلکه باید همه ی علوم اسلامی مانند کلام و تفسیر و اخلاق و غیره را برای یافتن مقاصد شریعت جستجو کرد. چنین استقراء گسترده ای در این گستره جز از معصومین علیهم السلام بر نمی آید. فقها و متکلمین و مفسرین و فلاسفه ی اسلامی هیچ کدام نمی توانند چنین گستره ای از متون را استقراء نمایند. حال آنکه در کشف مقاصد الشریعه نیازی به رجوع به کلام و اخلاق نیست چرا که ما از این جستار در پی دسترسی به فروع فقهی هستیم و بی گمان فقیهی که عمری دراز را به واکاوی آیات و روایات می پردازد اگر از پس کشف همه ی مقاصد شریعت بر نیاید نیز به برخی از آنها دست خواهد یافت و آنها را به کار خواهد بست. کشف مقاصد شریعت نیز از توان یک فقیه بیرون است و نیازمند همفکری و همیاری است و کشف یا کاربست برخی از این مقاصد نیز در گرو کشف و کاربست دیگری نیست. کما اینکه فقهای ما نیز در همه ی ابواب فقهی استنباط بالفعل ندارند. اینگونه نیست که برای کشف فروع فقهیه از طریق مقاصد شریعت بایسته باشد که همه ی مقاصد شریعت در سراسر اضلاع کلامی و اخلاقی و اعتقادی دین را کشف کنیم بلکه فرآچنگ آوردن مقاصد فقهیه بسنده است و این امری است که در درازنای تاریخ فقه شیعه بارها رخ داده است و ادل دلیل علی امکان شیء وقوعه. شاید برخی از فقها در این تلاش سخت برای کشف مقاصد شریعت به نحو ظنی پاره ای از مقاصد را به دست آورده باشند ولی انباشتگی و تراکم این ظنون از سوی ده ها فقیه، مایه ی اطمینان عقلایی است. اینکه ظن در اینجا بسنده نیست درست نیست چرا که در بسیاری از احکام یقین معرفت شناختی فرآچنگ فقیه نمی آید و فقیه به ظن معتبر یا اطمینان عقلایی بسندگی می نماید. حتی برخی از گزاره های اعتقادی ما نیز از یقین معرفت شناختی بی بهره اند و مورد اختلاف علما هستند و این اختلاف نه تنها میان شیعه و سنی یا شیعه و اشعری یا معتزله بلکه میان خود علمای شیعه است. اینکه با خبر واحد نمی توان گزاره ی اعتقادی را پذیرفت از آن جمله است. چه رسد به گزاره های فقهی که بزرگان ما در آنها هیچ پافشاری بر یقین ندارند. برای نمونه تواتر که به گفته ی فقها یقین آور است از چند خبر واحد برساخته شده است که هر کدام به تنهایی مایه ی ظن هستند. ولی هنگامی که چندین خبر واحد گرد هم می آیند و تبانی بر کذب در راویان آنها دور از ذهن است یقین ایجاد می شود ولی این یقین معرفت شناختی نیست بلکه این اطمینان عقلایی و عرفی است که از انباشتگی ظنون پدید آمده است. گذشته از این در فروع فقهیه هیچ پافشاری به یقین معرفت شناختی نیست. از این رو اجتهاد را استفراغ الوسع فی تحصیل الظن بالحکم الشرعی تعریف می کنند. یعنی همه ی تلاش خود را برای به دست آوردن حکم شرعی به کار بریم. هر آنچه که ما با اجماع بدان رسیده ایم پای در ظن دارد چرا که اجماع سنی زاد است و شیعه اگر اجماع را پذیرفته است از آن روست که چه بسا سبب اجماع فقها دلیلی بوده است که به دست ما نرسیده است و این ظن است. و این ظن مبتنی بر اجماع چه بسا در طول زمان دگرگون شود کما اینکه پیش از این فقها بر آن بودند که کثیر السفر مسافر نیست و نمازش تمام است و امروزه این نگره دگرگون شده است. بسیاری از قواعد و مبانی ما در استنباط احکام، ظنی هستند و نباید ظنی بودن را کاستی جستار مقاصد الشریعة پنداشت و بر آن خرده گرفت.