/ /فقه القضا

موضوع: فقه القضا/ /

در عهدنامه مالک اشتر واژه «رعیت» که امیر مؤمنان علیه السلام به کار می برند به معنای امروزین آن نیست. رعیت در بیان حضرت به معنی کسی است که تحت هدایت و سرپرستی دیگری است. ولی امروزه در فارسی رعیت یعنی مردمی که در زمینی دهقان هستند و ارباب آنها را استثمار کرده و از آنها بهره کشی می کند. سبب اینکه امیرالمومنین علیه السلام به مالک اشتر می فرمایند که برای قضاء برترین فردی که می شناسی را برگزین بدان سبب است که فرد برتر کمتر تحت تاثیر و نفوذ افراد فرودست خود قرار می گیرد و بدین ترتیب استقلال قاضی و استقلال امر قضاء بهتر حفظ می شود. در بخشی از این عهدنامه حضرت می فرمایند قاضی باید کسی باشد که اگر خطا کرد بر خطای خویش پافشاری نکند و از سخن خطای خویش بازگردد. گرچه از این عبارت حضرت که می فرمایند:

وَ لایحْصَرُ مِنَ الْفَیءِ اِلَی الْحَقِّ اِذا عَرَفَهُ

معنای دومی نیز برداشت می شود که قاضی هنگامی که در فصل خصومت به حق رسید نباید بجای حکم به حق طرفین دعوا را اندرز داده و به مصالحه دعوت کند. حضرت در ادامه عهدنامه می فرمایند

وَ لاتُشْرِفُ نَفْسُهُ عَلی طَمَع

یعنی قاضی نباید چشم طمع به اموال دیگران داشته و طمع به منافع او را از دادن حکم حق بازدارد. این سخن حضرت با قاعده «حیاد القاضی» یعنی بی طرفی قاضی در پیوند است. یعنی قاضی نباید میل به یک سمت نزاع داشته باشد. حضرت در ادامه می فرمایند:

لایکتَفی بِاَدْنی فَهْم دُونَ اَقْصاهُ

این فقره از کلام حضرت سخنی بس بلند و دارای کرانه های پرشمار است. یعنی قاضی نباید به فهم کوتاه خود بسنده کند. قاضی نباید کوته بین و سطحی نگر باشد. قضاء و داوری یک امر عرفی نیست که از تعمق و ژرف نگری تهی و بی نیاز باشد گرچه امروزه موضوعات عرفی نیز پیچیده تر از گذشته شده اند. لذا قاضی در تشخیص موضوع نباید به ظاهر موضوع بسنده کند. قاضی باید با فطانت و با شک به ادله طرفین بنگرد و به سادگی فریب ظاهر ادله متخاصمین را نخورد. باید پیشینه و ریشه مسایل را بکاود. قاضی باید متهم را بیازماید. بدون رعایت این امور استقلال قاضی محقق نخواهد شد.