قاضی منصوب/شروط قاضی /فقه القضا

موضوع: فقه القضا/شروط قاضی /قاضی منصوب

مواصفات قاضی منصوب

پیرامون ویژگیهای قاضی منصوب گفتگو می کردیم. ما مواصفات قاضی منصوب را هم مانند قاضی القضاة به چهار قسم تقسیم می کنیم. فقها برای قاضی منصوب بیشینه هشت ویژگی را بایسته دانسته اند که پاره ای از آنها همه پذیر نبوده و مورد کشمکش هستند. ولی آنچه که ما بیان می کنیم به بیش از سی ویژگی می رسد. پاره ای از آنها شروط پیدایش قضا و پاره ای دیگر شروط فرازمندی قضا هستند . شروط پیدایش اگر نباشند قاضی از اساس رواداشت داوری ندارد. برای نمونه خرد و بالندگی. سفیه گرچه عقل دارد و ممیز است ولی کم عقل است و رشد بسنده برای امر قضاء را ندارد. عقل و رشد شرط پیدایش هستند و با نبود آنها شخص روادید عهده دار شدن جایگاه قضاء را ندارد. پاره ای دیگر شرط فرازمندی هستند. برای نمونه قاضی بهتر است که دارای حالات معنوی باشد. برای نمونه نه تنها از تقوی بلکه بالاتر از آن از ورع برخوردار باشد. اینها شرط فرازمندی هستند نه شرط پیدایش. بهتر است که قاضی حتی به حریم گناه نزدیک هم نشود. یا برای نمونه بهتر است قاضی اعلم باشد. مجتهد بودن شرط پیدایش است ولی اعلم بودن برای قاضی شرط فرازمندی است.

دسته بندی مواصفات قاضی منصوب

دسته نخست، ویژگی های نهادین قاضی منصوب است‌. یعنی شایستگی هایی که در نهاد و سرشت آدمی هستند. برای نمونه بالندگی و خرد در نهاد فرد هستند و به دست آوردنی و اندوختنی نیستند. خرد، بالندگی و مرد بودن شایان دست یابی و اندوختن نیستند. دسته دوم صفات أنفسیة هستند. پاره ای از جهات، بنمایه های درونی هستند مانند شرط اسلام و ایمان این ویژگی ها بر وارون ویژگی های ذاتیة اندوختنی هستند برای نمونه اجتهاد که شایان دستاوری و اندوزش است. گرچه دشوار است و بر وارون برخی ادعاها کسی در پانزده سالگی مجتهد نمی شود ولی به هر روی به گفته امام نُه دانش است که با آموختن آنها انسان به جایگاه اجتهاد می رسد. دسته سوم ویژگی های فکریة هستند. اینها با سویه های ذهنی و فکری فرد در پیوند هستند. قاضی باید دارای ذهن سالم و یادآوری پایدار باشد. ذهن زنده و کارآمدی داشته باشد و حواس پرت نباشد. برخی از پرونده ها پیچیده هستند و چاره کردن آنها نیاز به توان فکری بالا دارد. دسته چهارم هم ویژگی ها و توانایی های جسمی هستند. گرچه فصل های بیشتری هم می توان افزود برای نمونه در قاضی القضاة ما فصلی آوردیم به عنوان مواصفات اخلاقی و معنوی که در قاضی القضاة از آنها گفتگو کردیم .

دسته نخست ویژگی های ذاتی قاضی منصوب هستند مانند خرد ، مرد بودن، پاکزادی و رشد که فراتر از خرد عادی است.

گفتیم که صفات ذاتی شایان اندوختن نیستند ولی صفات انفسی شایان دستاوری و اندوزش هستند .

صفات انفسی مانند شرط إسلام، إیمان، عدالت، إجتهاد و اینکه قاضی در امور قضائی ضلیع و چیره باشد.

باید چیرگی و تضلع در امور قضایی داشته باشد. از این روی امروزه دوره های کارآموزی برای قضاة می گذارند تا قلمرو قضاء را بشناسند و دریابند. با خواندن کتاب القضاء کسی قاضی نمی شود. امر قضا ‌ و فرآیند دادرسی زیر و بم بسیاری دارد یعنی باید شخص در امر قضا ماهر باشد و مهارت های بایسته را به دست آورده باشد. این پرسش هم در میان است که آیا این شرایط علمی هستند یا نفس الامری . اگر شرط علمی هستند همین که ما شخصی را دادگر بدانیم بسنده است تا او را برای امر قضاء بگماریم. ولی اینکه آیا به راستی در نفس الامر هم عادل است یا نه دریافتن آن شدنی نیست از این روی چه بسا این ویژگی ها شرائط علمی باشند. یکی از مواصفاتی که شرط فرازمندی قاضی است آن است که قاضی از ویژگی های روحی و معنوی و فضائل اخلاقی والا برخوردار باشد. برای نمونه بی باک و دلیر باشد تا بتواند با ستمگر و زورگو برخورد کند. ایستادگی و رک گویی و دلیری داشته باشد.

دسته دیگر شایستگی فکری قاضی منصوب است. قاضی منصوب باید از نظر فکری کارآمد باشد. باید در ریشه یابی و کند و کاو مسائل، ذهن خرده بین و نکته سنجی داشته باشد. و باید توان یادآوری بالایی داشته باشد.

دسته دیگر توان جسمی قاضی است. قاضی باید توانایی های جسمی درخوری داشته باشد گاه دادگاه چندین ساعت به درازا می کشد و او باید بتواند از نگر جسمی تاب بیاورد. باید برای بررسی پرونده و بازشناختن دو سوی دعوی و شنیدن سخن آنها از سلامت شنوایی و بینایی برخوردار باشد. ولی نارسایی که پابند و بازدار قضا نباشد دشواری ندارد. برای نمونه یک قاضی جانباز است و یک دست ندارد این دشواری ندارد ولی اگر زمین گیر است و توان درآمدن در دکة القضاء ندارد شایستگی قضاء ندارد. کسی که بر اثر سالمندی زود خسته می شود شایستگی جسمی برای قضا ندارد همچنان که در روایات هم آمده است چرا که شاید بر اثر خستگی تلاش کند که پرونده ای را زود به انجام برساند. این ها فشرده ای از صفات قاضی منصوب است که باید مورد گفتگو قرار بگیرند گرچه در آوند دولت و بخش کردن کارها که در سیستم اداری نوین انجام شده است شاید پاره ای از اینها را دیگر بایسته ندانیم.

و صلی الله علی محمد وآله الطیبین الطاهرین