/قاعده سیاق /مفاهیم

موضوع: مفاهیم/قاعده سیاق /

نمایه ای از درس

نقش قاعده ی سیاق در گذار جامعه ی جاهلی به جامعه ی اسلامی

به نگره ی شیعه چیدمان سور و آیات قرآن کریم به فرمان رسول خدا (ص) بوده و ما این چیدمان را معتبر می دانیم و چنین چیدمانی جز از معصوم بر نمی آمده است و خلیفه ی سوم تنها نسخه ی برتر از قرآن را رایج نموده است. یکی از کارکردهای قاعده ی سیاق شناختن ترتیب نزول سور و آیات قرآن است. ترتیب نزول سوره ها و آیات قرآن می تواند فرآیند دگرگونی فرهنگ جاهلی عرب به فرهنگ اسلامی بر اثر نزول آیات را به ما نشان دهد چون هنگامی که در آیات و ترتیب نزول آنها بیاندیشیم می توانیم رویه و سیره ی پیامبر اکرم اسلام (ص) و تجربه انتقال از جاهلیت به اسلام را دریابیم و اگر به یاری سیاق بتوانیم این ترتیب را دریابیم این فرایند را کشف خواهیم نمود.

کارکرد چهاردهم قاعده ی سیاق کشف الفاظ مقدر است. برای نمونه ماده ی شاء هنگامی که پس از ادات شرط بیاید بیشتر اوقات مفعول آن حذف می شود مانند این آیه شریفه

﴿إِنَّ هَٰذِهِ تَذْكِرَةٌ ۖ فَمَنْ شَاءَ اتَّخَذَ إِلَىٰ رَبِّهِ سَبِيلًا﴾[1]

مفعول به شاء که می توان آن را واژه ی «الهدایة» انگاشت حذف شده است و این حذف به سیاق ادامه ی آیه است که خداوند فرموده است ﴿«اتَّخَذَ إِلَىٰ رَبِّهِ سَبِيلًا».﴾

کارکرد پانزدهم قاعده سیاق کشف مرجع ضمیر است که به ویژه در قرآن از اهمیت بسزایی برخوردار است. برای نمونه خداوند متعال فرموده است

﴿إِلَّا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِينَ كَفَرُوا ثَانِيَ اثْنَيْنِ إِذْ هُمَا فِي الْغَارِ إِذْ يَقُولُ لِصَاحِبِهِ لَا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا ۖ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَيْهِ وَأَيَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْهَا وَجَعَلَ كَلِمَةَ الَّذِينَ كَفَرُوا السُّفْلَىٰ ۗ وَكَلِمَةُ اللَّهِ هِيَ الْعُلْيَا ۗ وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾[2]

در این آیه دو نگره هست، برخی بر این باورند که پیامبر اکرم (ص) به شخص همراه خویش در غار فرمودند اندوهگین مباش که خدا با ماست و باور دیگر آن است که شخص همراه آن حضرت به ایشان فرمودند غمگین مباش که خدا با ماست. همچنین در اینکه خداوند آرامش خویش را بر قلب کدام یک فرو فرستاد و کدام یک را با ارتشی نادیدنی یاری کرد کشمکش هست. گرچه اینکه گفته شود که شخص همراه پیامبر اکرم اسلام (ص) آن حضرت را دلداری می داده است جای بسی شگفتی و حاشا دارد. چرا که به قاعده ی سیاق گرانیگاه این آیه پیامبر اکرم اسلام (ص) است و سیاق که یک حیث آن اتجاه و سمت و سوی معنی است دلالت می کند که مرجع این ضمائر همگی رسول خدا (ص) است یعنی خداوند آرامش خویش را بر قلب پیامبر اکرم اسلام (ص) فرو فرستاده و پیامبر اکرم اسلام (ص) نیز شخص همراه خود را دلداری داده اند.

کارکرد شانزدهم قاعده ی سیاق کشف جمله ی مقدر و محذوف است.

کارکرد هفدهم قاعده سیاق آن است که می توان از این قاعده دریافت آیا یک سوره ی قرآن یکباره نازل شده است و یا رفته رفته فرود آمده

کارکرد هجدهم قاعده ی سیاق شناخت ترتیب نزول سور و آیات قرآن کریم است چرا که برخی از آیات جابجا شده اند یعنی مثلاً آیه ای از آخر سوره ای به آغاز آن منتقل شده است برای نمونه خداوند متعال می فرماید

﴿وَيَسْتَفْتُونَكَ فِي النِّسَاءِ ۖ قُلِ اللَّهُ يُفْتِيكُمْ فِيهِنَّ وَمَا يُتْلَىٰ عَلَيْكُمْ فِي الْكِتَابِ فِي يَتَامَى النِّسَاءِ اللَّاتِي لَا تُؤْتُونَهُنَّ مَا كُتِبَ لَهُنَّ وَتَرْغَبُونَ أَنْ تَنْكِحُوهُنَّ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الْوِلْدَانِ وَأَنْ تَقُومُوا لِلْيَتَامَىٰ بِالْقِسْطِ ۚ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِهِ عَلِيمًا﴾[3]

در این آیه دو نگره هست نخست آنکه این آیه از حقوق زنان سخن می گوید از این رو برخی برآنند که این آیه در میان آیات نخست سوره ی نساء بوده و در چینش پسین جابجا شده است. نگره ی دوم آن است که این آیه در جای خویش است ولی از حیث معنی به دنباله ی آیات نخست است و خداوند این آیه را با فاصله نازل فرموده است تا دستور ارث بانوان که در آیات نخست بود و موجب شگفتی و انکار عرب بود از سوی ایشان فهمیده و پذیرفته شوند. ترتیب نزول سوره ها و آیات قرآن می تواند فرآیند دگرگونی فرهنگ جاهلی عرب به فرهنگ اسلامی بر اثر نزول آیات را به ما نشان دهد چون هنگامی که در آیات و ترتیب نزول آنها بیاندیشیم می توانیم رویه و سیره ی پیامبر اکرم اسلام (ص) و تجربه انتقال از جاهلیت به اسلام را دریابیم و اگر به یاری سیاق بتوانیم این ترتیب را دریابیم این فرایند را کشف خواهیم نمود. به نگره ی شیعه چیدمان سور و آیات قرآن کریم به فرمان رسول خدا (ص) بوده و ما این چیدمان را معتبر می دانیم و چنین چیدمانی جز از معصوم بر نمی آمده است و خلیفه ی سوم تنها نسخه ی برتر از قرآن را رایج نموده است. گرچه سیاق در تفسیر همه ی آیات قرآن به کار می آید ولی گستره ی آن تنها به قرآن محدود نیست و فهم قرآن نیز تنها به قاعده سیاق وابسته نیست و قواعد و علوم گوناگونی در فهم قرآن نقش پرداز هستند.

کارکرد نوزدهم قاعده ی سیاق تمییز اسباب نزول آیات قرآن است و روشن است که اسباب نزول در فهم آیات قرآن و تفسیر آنها بسیار ما را یاری می کنند

کارکرد بیستم قاعده ی سیاق ترجیح برخی از قرائت های قرآن بر قرائت های دیگر است

کارکرد بیست و یکم قاعده ی سیاق ارزیابی روایات تفسیری است که در ذیل برخی از آیات به ما رسیده اند برای نمونه خداوند متعال می فرماید

﴿بَلْ يُرِيدُ كُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ يُؤْتَىٰ صُحُفًا مُنَشَّرَةً﴾[4]

مرحوم علامه طباطبایی در ذیل این آیه یک روایت از امام باقر علیه السلام و یک روایت دیگر از جلال الدین سیوطی از علمای عامه آورده است که ادعا شده است که این دو روایت در ذیل این آیه بوده و آن را تفسیر می کنند ولی علامه می فرمایند سیاق این دو روایت با این آیه همخوانی ندارد لذا آن دو روایت را برای تفسیر این آیه نمی پذیرند. و شگفت آنکه چنین قاعده ی گرانمایه ای در درازنای تاریخ اینگونه مورد بی مهری فقها بوده و بدان بی توجه بوده اند.