موضوع: رأی و نظر محقق نائینی نسبت به واجب معلق
تحقیق تکمیلی درباره رأی محقق نائینی نسبت به واجب معلق و مشروط به شرط متاخر
ما حصل فرمایش محقق نائینی این است که واجب معلق و واجب مشروط به شرط متاخر، قابل التزام نیست. در این رابطه استدلال شده است که اگر شرط متاخر باشد، مستلزم این است که معدوم به موجود اثر کند. شرط متاخر هنوز نیامده. اگر وجوب فعلی باشد، باید معدوم به موجود اثر کند تا بگوییم شرط متاخر و از آن جا که امکان ندارد معدوم به موجود اثر کند، لذا التزام به شرط متاخر درست نیست. محقق نائینی می فرماید: این استدلال اساس ندارد. برای این که شرط در حکم موثر نیست. آن چه که در حکم تاثیرگذار است، مصلحت و مفسده است و آن چه حکم را جعل می کند، بیان مولی است. شرط یک خصوصیت و یک التزامی است اما دلیل اصلی برای عدم التزام بر شرط متاخر خلف بود. خلف این بود که تقدم حکم بر موضوع، لازم می آمد. واقعیت این است به عنوان یک حقیقت مسلم که باید موضوع قبل از حکم باشد. اگر ما جایی فرض کردیم که حکم قبل از موضوع باشد، می شود خلف و خلف، خلاف واقع است.اگر بگوییم وجوب، فعلی است و واجب، استقبالی است، موضوع بعدا می آید و حکم فعلی است که تقدم موضوع بر حکم است و این خلف است. بنابراین اشکال اصلی از سوی ایشان نسبت به عدم التزام به واجب معلق یا واجب مشروط به شرط متاخر، خلف است.
واجبات تدریجیه
بعد از این، در مرحله تطبیقات و واقعیت های شرعی وارد بشویم. بنابراین شرط متاخر که نباشد، در واجبات تدریجیه چه باید کرد؟ در واجبات تدریجیه اشکالی که وجود دارد این است که با یک توجهی می بینیم وجوب فعلی است و مشروط است به شرط متاخر مثلا الان نماز را شروع کردید، نیت و تکبیر را که گفتید، تشهد آخر نماز هم همین الان واجب است. وجوب، فعلی است اما این فعلیت وجوب مشروط است به شرط متاخر و آن قدرت برای آدم است و الا اگر در وسط قادر نباشد، تشهد واجب نیست که این وجدانا مشروط به شرط متاخر است. جواب آن را محقق نائینی فرمود: که این جا شرط مقارن است و آن شرط مقارن عبارت است از عنوان انتزاعی که آن عنوان انتزاعی در تعبیر محقق نائینی تعقب است. تعقب را ترجمه کردیم مثلا در فارسی می گوییم که وجوب الان فعلی است ولی وجوب دنباله دار است. به عبارت دیگر خود محقق نائینی هم بعدا ترجمه کرده و می فرماید: اول امر همان واجب مشروط است و کل این بدنه واجب است و جزء اخیر واجب است و مشروط است به استمرار قدرت. عنوان انتزاعی استمرار قدرت است. این استمرار قدرت فراگیر است و از اول جزء تا آخرین جزء به عنوان شرط مقارن.
اما موارد واجبات غیر تدریجیه مثل غسل لیله قادمه و اجازه در عقد فضولی
پس در تدریجیات، اشکال حل است اما در 1. غسل لیله قادمه نسبت به روزه رمضان مستحاضه دقیقا معروف و مشهور شرط متاخر است. 2. اجازه در صحت بیع فضولی که اجازه متاخره، وجدانا شرط متاخر است. عدم التزام به شرط متاخر، مخالف شد با واقعیت شرع. غسل لیله قادمه که مثال برای شرط متاخر است و اجازه در بیع فضولی هم واقعا شرط متاخر است. محقق نائینی می فرماید: شرط اگر عنوان مقدمه بگیرد، مربوط به ذی المقدمه بشود، اشکال ایجاد می کند اما اگر شرط دلیل مستقل داشته باشد و عنوان مستقل داشته باشد، تابع دلیل خودش یک وجوب نفسی دارد و وجوب آن وجوب مقدماتی است و از بحث مقدمه بیرون است. شرط متاخر که اشکال دارد، به عنوان مقدمه برای واجب مشروط است. اگر گفتیم دلیل شرط، یک دلیل جدایی است. دلیل شرط، دلیل خود مشروط نیست، پس غسل لیله قادمه می شود دارای وجوب نفسی که از دلیل خاص استفاده شده است. از باب تسامح یا عدم دقت، شرط متاخر اسم گذاشته اید و شرط متاخری نیست و یک شرط مستقل است و یک مدلول دلیل جداگانه است که در کنار هم قرار گرفته، شرط متاخری در کار نیست. بعد از آن، هم اشکال مربوط می شود به شرط متاخر و هم به وجوب مقدمه وجوبیه.
اشکال درباره وجوب مقدمه وجوبیه
در این باره دو تا اشکال وارد میدان می شود که این دو تا اشکال عبارتند از: 1. بحث از وجوب مقدمه وجوبیه در بحث مقدمه واجب که گفتیم موضوع بحث انحصارا در مقدمه واجب، بحث از مقدمه وجودیه است. مقدمه وجوبیه قبل از وجوب واجب که قطعا واجب نیست. اشکال دوم نحوه وجوب می شود وجوبی که بر مبنای شرط متاخر است. شرط متاخر اثرگذار می شود.
مواردی که در فقه برای مقدمه واجب آمده به عنوان مقدمه وجوبیه
شرح مسئله: این دو تا اشکال جایی پیش می آید که مواردی در فقه داریم که اعلام شده اند که این موارد واجب اند به عنوان مقدمه و می بینیم این موارد مقدمات وجوبیه است و براساس شرط متاخر، وجوب این ها مطرح می شود که این موارد عبارتند از: 1. در شرع گفته شده است ابقاء ماء برای وضوء پس از دخول وقت نماز. وجود ماء برای وضو مقدمه وجوبیه است یعنی اگر ماء نباشد، وضو واجب نیست. و شرط متاخر است، این وجوب، وجود دارد برای فرارسیدن زمان واجب که فرارسیدن زمان واجب در آینده به عنوان شرط متاخر تاثیرگذار شد برای وجوب حفظ ماء. پس اشکال از دو سو وارد است. 2. ابقاء استطاعت پس از حصول استطاعت برای انجام حج. 3. غسل شب رمضان برای روزه فردا، غسل جنابت می کند قبل از فجر برای صحت روزه رمضان. این غسل مقدمه وجوبیه است و وجوب آن هم به خاطر شرط متاخری که فردا روزه واجب است. 4. تعلم احکام برای بعد از بلوغ یا در ابتدای بلوغ یا حتی قبل از بلوغ برای انجام وظائف شرعی. تعلم، مقدمه وجوبیه است و شرط متاخری هم در کار است.
محقق نائینی می فرماید: با التزام به واجب معلق، جواب از این اشکالات داده نمی شود اولا و ثانیا
محقق نائینی قدس الله نفسه الزکیه می فرماید: گفته می شود با التزام به واجب معلق از این اشکالات، جواب داده می شود و ملتزم می شویم به واجب معلق، می گوییم وجوب، فعلی است و واجب، استقبالی است. می فرماید: با التزام به واجب معلق، جواب کامل نیست، اولا التزام به واجب معلق، ممکن نیست که موجب خلف است که گفتیم. ثانیا اگر هم فرض کنیم که التزام به واجب معلق، باز هم جواب کافی و کامل نیست، چون که اشکال وجوب تعلم قبل از بلوغ را نمی تواند جواب بدهد. برای این که قبل از بلوغ، قطعا وجوب و واجبی در کار نیست تا بگوییم وجوب، فعلی است و واجب، استقبالی است. بنابراین این اشکال ممکن نیست و ثانیا کامل نیست.
دو تا قانون و ملاک
بلکه اشکال جوابی دارد دقیق که در مرحله ملاک و در مرحله جعل. دو تا دلیل اقامه می شود و اشکال را حل می کند، اما در مرحله ملاک، قاعده «الامتناع بالاختیار لا ینافی الاختیار» که تکمله آن این است که «الامتناع بالاختیار لا ینافی الاختیار عقابا لا خطابا». و در مقام جعل، بر مسلک محقق نائینی متمم جعل هست. این دو تا قاعده، مسئله را حل می کند. اما فهم این مطلب و تطبیق این دو تا دلیل، شرحی لازم دارد. در مرحله شرح این مسئله اولا به این نکته توجه کنید که این شرطی که شرط وجوب هست یا مقدمه وجوبیه است، در حقیقت می شود بگوییم که به عنوان شرط قدرت در وجوب است. قدرت، هم شرط وجوب و شرط واجب است. – که گفته بودیم کل شرط وجوب، شرط واجب است و اما کل شرط واجب، شرط وجوب نیست و بعضی موارد مشترک است.- تمام این مواردی را که گفتیم که ابقاء ماء، ابقاء استطاعت، غسل شب قبل و وجوب تعلم، همه تحت عنوان قدرت مندرج می شود. قدرت که شرط وجوب و شرط واجب است. قدرت به معنای قدرت مکلف که ابقاء ماء قدرت بر وضوست، ابقاء استطاعت، قدرت بر انجام مناسک است و همین طور همه تحت عنوان قدرت، قابل اندرا ج است. این عناوین که مندرج شد تحت عنوان قدرت، الان باید درباره اشتراط قدرت باید بحث کنیم.
بررسی اشتراط قدرت در تکلیف
محقق نائینی می فرماید: نحوه اشتراط قدرت در تکلیف به چهار صورت است: 1. شرط عقلی محض، 2. شرعی محض، 3. شرط شرعی مشروط، 4. شرط واجب.