مسائل مربوط به قرائت تسبیحات در رکعات آخر/واجبات الصلاة /كتاب الصلاة

موضوع: كتاب الصلاة/واجبات الصلاة /مسائل مربوط به قرائت تسبیحات در رکعات آخر

تخییر بین حمد و تسبیحات در رکعات آخر:

در باره‌ی ذکر رکعات آخر فرائض بحث کردیم. گفتیم که بر اساس ادله و نصوص باب آنچه در متن عروه آمده متین به نظر می‌رسد؛ چنانکه سید یزدی فرموده: «في الركعة الثالثة من المغرب و الأخيرتين من الظهرين و العشاء يتخير بين قراءة الحمد أو التسبيحات الأربعة و هي سبحان الله و الحمد لله و لا إله إلا الله و الله أكبر و الأقوى إجزاء المرة و الأحوط الثلاث.»[1]

یک بار تسبیحات گفته شود کافی است و احوط این است که سه بار گفته شود؛ چون در برخی از نصوص سه بار آمده و مشهور قدما هم به آن فتوا داده اند، پس احوط تکرار تسبیحات سه مرتبه است.

و الأولى إضافة الاستغفار إليها و لو بأن يقول اللهم اغفر لي و من لا يستطيع يأتي بالممكن منها و إلا أتى بالذكر المطلق و إن كان قادرا على قراءة الحمد تعينت حينئذ‌.[2]

در انتها فرموده است که بعد از تسبیحات استغفار اضافه شود. مستند این حکم صحیحه عبید بن زراره است که در کتاب وسائل، باب 42 از ابواب قرائت در صلاة آمده است و سند آن صحیح است:

سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الرَّكْعَتَيْنِ- الْأَخِيرَتَيْنِ مِنَ الظُّهْرِ قَالَ تُسَبِّحُ وَ تَحْمَدُ اللَّهَ- وَ تَسْتَغْفِرُ لِذَنْبِكَ- وَ إِنْ شِئْتَ فَاتِحَةَ الْكِتَابِ فَإِنَّهَا تَحْمِيدٌ وَ دُعَاءٌ.[3]

در این صحیحه آمده است که بعد از تسبیحات استغفار صورت گیرد و به صورت اولی است، نه واجب؛ برای این که استغفار دعا و از اذکار مستحبه است که در استحباب آن اختلافی بین فقهاء وجود ندارد. صورت کامل استغفار «استغفر الله ربی و اتوب الیه» است. اگر «اللهم اغفر لی» گفته شود هم کافی است. یا این که «یا الله» و «یا ارحم الراحمین» بگوید یا هر ذکر دیگری بگوید. اگر کسی تسبیحات را بلد نیست و سوره حمد را می‌تواند بخواند، خواندن سوره حمد متعین است. بر اساس مسلک مشهور، میسور مکلف همین است و قاعده میسور در اینجا جاری است. براساس مسلک سیدنا الاستاد که قاعده میسور را معتبر نمی‌داند، می‌فرماید مقتضای طبیعت امر این است که یک تکلیف اگر به تمامه انجام نشود، به هر مقداری که انجام گیرد، براساس انحلال امر کل به اوامر ضمنیه، هر یک از اجزاء امر ضمنی دارد که باید انجام گیرد و اجتزاء به آن محقق است.

1 مسألة إذا نسي الحمد في الركعتين الأولتين‌فالأحوط اختيار قراءته في الأخيرتين- لكن الأقوى بقاء التخيير بينه و بين التسبيحات‌.[4]

اگر کسی سوره حمد را فراموش کند که احتمالش ضعیف است، در این صورت احوط این است که در دو رکعت اخیری، حمد را بخواند؛ برای این که نماز خالی از قرائت (حمد) نمی‌شود. این فرمایش از قدمای اصحاب گرفته شده است؛ چنانکه شیخ در مبسوط، ج1، ص158 می‌فرماید: اگر کسی حمد را در رکعت اول فراموش کند، در رکعت سوم و چهارم عوض تسبیحات حمد را قرائت کند.

روایتی داریم که گفته نماز بدون قرائت (حمد) نباشد؛ از این جهت اولی این است که در صورت نسیان، حمد خوانده شود هر چند که تخییر بر قوت خود باقی است.

علامه حلی در کتاب تذکره، ج2، ص145 همین مسأله را یادآور شده است و می‌فرماید: اگر چنین حالتی عارض شود که حمد فراموش شود، در رکعت سوم و چهارم قرائت حمد متعین است و اقوا این است که تخییر ساقط نمی‌شود.

2 مسألة الأقوى كون التسبيحات أفضل من قراءة الحمد في الأخيرتين‌سواء كان منفردا أو إماما أو مأموما‌.[5]

تسبیحات در دو رکعت آخر افضل است؛ چه برای امام باشد و چه برای مأموم و چه برای منفرد. خصوصیت برای امام و مأموم و منفرد در قرائت وجود ندارد. قرائت صلاة برای مکلف است و تناسب حکم و موضوع اختصاص را نفی می‌کند؛ چون صلاة است و قرائت. با تسبیحات افضل است. اما در همین رابطه نصوص باب اختلاف شدیدی دارند. اقوال هم متعدد است. تعدد اقوال برگرفته از اختلاف روایات است. قول اول افضلیت تسبیحات است. قول دوم افضلیت حمد است. قول سوم تفصیل بین امام و مأموم و منفرد است که حمد برای امام افضل است و تسبیحات برای مأموم و منفرد افضل است. علامه حلی فرموده تفصیل افضل است.

برای شرح این مسأله اولا فتوای متن را توضیح دهیم که گفته اقوا افضلیت تسبیحات از حمد است. در این رابطه نصوص زیادی داریم که بر اساس مسلک ما متواتر است. پنج روایت صحیحه داریم و دو روایت ضعیف در حد مؤید. پنج روایت صحیحه به آدرس ذیل اند: کتاب وسائل، باب 51، روایت اول، صحیحه زراره؛ روایت هفت همین باب؛ باب 42، حدیث شش؛ باب یک از ابواب خلل، حدیث1؛ باب 47 از ابواب جماعت، حدیث4؛ این روایات تفضیل تسبیحات را بر حمد اعلام کرده اند که از باب نمونه روایت ذیل است:

عَلِيٍّ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا قُمْتَ فِي الرَّكْعَتَيْنِ [الْأَخِيرَتَيْنِ] لَا تَقْرَأْ فِيهِمَا- فَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ.[6]

«لَيْسَ فِيهِنَّ قِرَاءَةٌ- إِنَّمَا هُوَ تَسْبِيحٌ وَ تَهْلِيلٌ وَ تَكْبِيرٌ وَ دُعَاءٌ.»[7]

با توجه به این صحاح و روایاتی که از نظر سند نقی نیستند، تسبیحات افضل است.

شیخ صدوق در کتاب فقیه می‌فرماید تسبیحات افضل است. فقیه حلی (ابن ادریس) هم قائل به تفضیل تسبیحات است. جمعی دیگر از اصحاب هم تفضیل تسبیحات را اعلام کرده اند.

در مقابل سیدنا الاستاد دو روایتی را نقل می‌کند که بر تفضیل حمد دلالت دارند. این دو روایت به آدرس ذیل اند: کتاب وسائل، باب 51، روایت شماره 10 و شماره 14. این دو روایت از لحاظ سند بر اساس مسلک سیدنا الاستاد، سندش کامل نیست و روایات مقابل در حد تواتر است. این دو روایت قابلیت برای معارضه نخواهد داشت.

پس تفضیل تسبیحات بر قرائت حمد در رکعات آخر، علاوه بر این که مورد فتوای جمعی از قدمای اصحاب است و در متن عروه هم همین گونه آمده، نصوص صحاح متواتر دال بر آن است.

اگر فرض کردیم آن دو روایتی که از نظر سند معتبر نبود، در برابر این صحاح قرار گیرد، آیا راهی برای توجیه یا جمع عرفی وجود دارد؟ یا کار به تساقط منتهی می‌شود؟ یا به روایات دال بر تقدیم تسبیح بر تحمید مراجعه کنیم؟ اصل مسأله از جایگاه حساسی برخوردار نیست؛ چون بحث در باره‌ی افضلیت است؛ ولی حرکت علمی بین این دو دسته از روایات از تعارض تا تقدیم، ترجیح و تساقط یک پیچ و خمی دارد که رسیدگی به این بحث به ما کمک می‌کند تا با قواعد استفاده از روایات را بیشتر آشنا شویم که در جلسه آینده به آن خواهیم پرداخت.