بررسی حکم سوره در نوافل/واجبات الصلاة /كتاب الصلاة

موضوع: كتاب الصلاة/واجبات الصلاة /بررسی حکم سوره در نوافل

مسأله چهارم:

لو لم يقرأ سورة العزيمة لكن قرأ آيتها في أثناء الصلاة عمدا بطلت صلاته‌ و لو قرأها نسيانا أو استمعها من غيره أو سمعها فالحكم كما مر من أن الأحوط الإيماء إلى السجدة أو السجدة و هو في الصلاة و إتمامها و إعادتها‌.[1]

این بحث تمام خصوصیاتش در مسأله قبلی گفته شد که اگر کسی سوره عزیمت را عمدا قرائت کند، موجب بطلان است و لو یک بسمله باشد و اگر سهوا باشد اشکالی ندارد و شرح داده شد که در صورت نسیان یک احتیاطی دارد که در حال صلاة، سجده ایمائی و بعد از نماز سجده تلاوت انجام دهد و نماز را تمام کند و بعد نماز را اعاده کند که راه احتمالی باقی نمی‌ماند. احتیاط کامل انجام تمام محتملات تا حد حصول یقین به امتثال است.

5 مسألة لا يجب في النوافل قراءة السورة‌و إن وجبت بالنذر أو نحوه فيجوز الاقتصار على الحمد أو مع قراءة بعض السورة نعم النوافل التي تستحب بالسور المعينة يعتبر في كونها تلك النافلة قراءة تلك السورة لكن في الغالب يكون تعيين السور من باب المستحب على وجه تعدد المطلوب لا التقييد.[2] ‌

در باره‌ی نوافل خواندن سوره واجب نیست و مستحب است. شیخ در کتاب مبسوط، می‌فرماید: در نوافل هر سوره و هر مقدار آیه‌ی از آیات که خوانده شود کافی است و حتی اگر سوره کامل نباشد اشکالی ندارد. «و في النوافل يقرء من أى موضع شاء ما شاء.»[3]

در این رابطه محقق حلی در کتاب شرایع، می‌فرماید: « و المسنون ... و قراءة سورة بعد الحمد في النوافل.»[4] سوره خواندن در نوافل مستحب است.

در کتاب وسائل، باب 2 از ابواب قرائت در نماز، حدیث شماره 5 چنین آمده:

وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: يَجُوزُ لِلْمَرِيضِ أَنْ يَقْرَأَ فِي الْفَرِيضَةِ- فَاتِحَةَ الْكِتَابِ وَحْدَهَا وَ يَجُوزُ لِلصَّحِيحِ فِي قَضَاءِ صَلَاةِ التَّطَوُّعِ بِاللَّيْلِ وَ النَّهَارِ.[5]

سند این حدیث صحیح است. برای مریض تنها خواندن فاتحه کافی است. منظور از قضاء صلاة در این روایت، معنای لغوی آن است؛ یعنی انجام دادن که در انجام نوافل روزانه خواندن یک حمد کافی است.

در باره‌ی نوافل به این نتیجه رسیدیم که اجماع از یک سو و این حدیث صحیح السند از سوی دیگر دلیل آن است.

نوافلی که در آن سوری تعیین شده است؛ مثل نمازهای مستحبی خاصی همانند سوره واقعه در نماز وتیره که برای کثرت رزق هم خیلی مفید است، به شرط این که به قصد تقرب بخواند نه خاطر رزق و در نماز وتر سه توحید و معوذتین که سوره‌هایی تعیین شده است، می‌فرماید آن نوافل چون خصوصیتش در مقام جعل تعیین شده است، خود آن نوافل اتیانش مربوط می‌شود به همین سوره و مجعول شرعی باید رعایت شود.

سیدنا الاستاد می‌فرماید: در اغلب این نوافل، این سور به عنوان تقیید نیست که خصوصیات ماهیت نافله را بیان کرده باشد؛ بلکه در مقام فضیلت است. فرق است بین واجب و مستحب در جمع بین مطلق و مقید. در واجب، مطلق حمل بر مقید می‌شود و مقید قدر متیقن می‌شود، در باب مستحب حمل بر مراتب فضل است، نه حمل بر مقید که می‌توانید با آن قید و زیادتی بخوانید و می‌توانید بدون آن بخوانید. در غالب این نوافل به صورت تعدد مطلوب است، نه به صورت تقیید. تقیید آن است که خود سوره با نافله منضما موضوع حکم قرار گیرد. مثل «الوتیره مع الواقعة مستحبة.» اما تعدد مطلوب این است که گفته شود وتیره مستحب است و مستحب است که در آن سوره واقعه قرائت شود. فرق آن دو، از نوع بیان استفاده می‌شود که اغلب بیان‌ها به صورت تعدد مطلوب است، نه به صورت تقیید.

6 مسألة يجوز قراءة العزائم في النوافل و إن وجبت بالعارض‌فيسجد بعد قراءة آيتها و هو في الصلاة ثمَّ يتمها.[6] ‌

جایز است خواندن عزائم در نوافل؛ برای این که حدیث شماره دو باب 40 بر جواز آن دلالت دارد:

وَ عَنْهُ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: مَنْ قَرَأَ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ فَإِذَا خَتَمَهَا فَلْيَسْجُدْ- إِلَى أَنْ قَالَ وَ لَا تَقْرَأْ فِي الْفَرِيضَةِ اقْرَأْ فِي التَّطَوُّعِ.[7]

این حدیث اشکالش در این است که مقطوعه است؛ چون در آن تعبیر «عن سماعة قال» آمده است، هر چند که فقیه همدانی آن را مضمره گفته است. حدیث که مقطوعه باشد از لحاظ رجالی اعتبار ندارد؛ زیرا روایت متقوم به نقل کلام معصوم است و نقل کلام از معصوم که نباشد، صدق روایت نمی‌کند؛ اما به صورت موردی رواتی مثل زراره، ابوبصیر و محمد بن مسلم هستند که فقط از امام نقل روایت می‌کنند و اگر قال بگوید به آن اعتماد می‌شود، نه این که یقین کنیم که مستقیم از معصوم نقل می‌کند؛ بلکه اعتماد داریم که زراره و ابوبصیر و محمد بن مسلم در احکام چیزی نمی‌گویند که خلاف رأی معصوم باشد، ولی این، شخصی و موضعی است و قاعده کلی نیست. در غیر این افراد، مورد قابل اعتماد نیست. پس این روایت در حد مؤدید قابل قبول است.

دلیل اصلی، اقوال فقهاء و قول شیخ طائفه است. اختلافی در این مورد نیست و مسأله اجماعی است که خواندن عزائم در نوافل اشکالی ندارد. حکم سجده در نوافل آن است که بعد از خواندن آیه سجده، به سجده برود؛ چنانکه شیخ در مبسوط می‌فرماید، بعد از آن سجده کند. نافله اصلش ترخیص دارد و در واجب ترخیصی وجود ندارد و بعد از سجده تلاوت برگردد نماز را ادامه دهد. محقق حلی هم از بیان شیخ این مطلب را نقل می‌کند. محقق حلی منابع را کتاب و سنت و اجماع و قول شیخ می‌گوید و مورد اعتماد است.

سیدنا الاستاد در کتاب مستند عروه، ج14، ص230 می‌فرماید: مستند اصلی برای این مطلب نسبت به نافله این است که آن منعی که نسبت به عزائم آمده، اختصاص به مکتوبه و فریضه دارد و نسبت به نافله منعی نیامده است و عمده‌ترین مستند در جواز خواندن عزائم در نافله، عدم منع از سوی شرع از یک طرف و ترخیص ذاتی آن از سوی دیگر است.

7 مسألة سور العزائم أربع ‌الم السجدة و حم السجدة و النجم و اقرء باسم‌.[8]

این مطلب مورد اجماع است و در نصوص هم به طور صریح عزائم بیان شده است؛ از جمله در کتاب وسائل، باب 42 از ابواب قرائت قرآن، حدیث شماره یک:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ جَمَاعَةٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي‌ عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا قَرَأْتَ شَيْئاً مِنَ الْعَزَائِمِ الَّتِي يُسْجَدُ فِيهَا- فَلَا تُكَبِّرْ قَبْلَ سُجُودِكَ- وَ لَكِنْ تُكَبِّرُ حِينَ تَرْفَعُ رَأْسَكَ وَ الْعَزَائِمُ أَرْبَعَةٌ- حم السَّجْدَةُ وَ تَنْزِيلٌ وَ النَّجْمُ وَ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ.[9]

در سجده سهو تکبیر جا دارد؛ ولی در سجده واجب تکبیر قبل از سجده جا ندارد. بعد از سر برداشتن از سجده تلاوت تکبیر بگو. سوره عزائم چهار تا است. سند این روایت صحیح است. روایت دیگر، روایت داود بن سرحان است که در آن همین چهار سوره به عنوان عزائم معرفی شده اند.