قرائت/واجبات الصلاة /كتاب الصلاة

موضوع: كتاب الصلاة/واجبات الصلاة /قرائت

قال رسول الله (ص): «تعلموا العلم، فإن تعلمه حسنة ومدارسته تسبيح والبحث عنه جهاد وتعليمه من لا يعلمه صدقة، وبذله لاهله قربة، لانه معالم الحلال والحرام.»[1]

موضوع بحث: قرائت

بحث ما در کتاب صلاة رسید به بحث قرائت که سید یزدی می‌فرماید: «يجب في صلاة الصبح و الركعتين الأولتين من سائر الفرائض قراءة سورة الحمد و سورة كاملة غيرها بعدها إلا في المرض و الاستعجال فيجوز الاقتصار على الحمد.»[2] واجب است در نماز صبح و دو رکعت اول دیگر نمازهای واجب که سوره حمد قرائت شود.

ادله:

از حیث اقوال خواندن و قرائت سوره فاتحه در رکعات اول فرائض، مورد اجماع؛ بلکه مورد تسالم؛ بلکه ضرورت مذهب است؛ به عنوان مستند از بیان شیخ طوسی استفاده کنیم که در کتاب خلاف، ج1، ص327 می‌فرماید: قرائت سوره حمد در دو رکعت اول فرائض واجب است به اجماع فرقه.[3]

محقق حلی در کتاب معتبر می‌فرماید: واجب است قرائت سوره حمد در دو رکعت اول نمازهای واجب «و به قال علماؤنا»[4] این مطلب مورد اجماع علماء است.

محقق حلی در کتاب شرایع، همین مطلب را بیان می‌فرماید که واجب است قرائت حمد در دو رکعت اول نمازهای فریضه.[5] بعد در شرح آن صاحب جواهر در کتاب جواهر، ج9، ص284 می‌فرماید: این مطلب یعنی قرائت حمد در دو رکعت اول فرائض واجب است بالاجماع؛ بلکه به ضرورت مذهب.[6]

فقهاء بر این مطلب استدلال کرده‌اند؛ از جمله خود شیخ در کتاب خلاف استناد می‌کند این حکم را به آیه ﴿فَاقْرَؤُوا مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ﴾[7] و نحوه‌ی استدلال به این نحو است که در این آیه به قرائت واجب امر شده و آن قرائت در نماز است که قدر متیقن آن در دو رکعت اول است و تطبیق بر سوره حمد می‌نماید.

همین استدلال را محقق حلی هم بیان کرده است، بعد به نصوص اشاره دارد؛ از جمله روایت اول باب اول قرائت از کتاب وسائل، صحیحه محمد بن مسلم را می‌رد استناد قرار می‌دهد: مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الَّذِي لَا يَقْرَأُ بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ فِي صَلَاتِهِ- قَالَ لَا صَلَاةَ لَهُ إِلَّا أَنْ يَقْرَأَ بِهَا فِي جَهْرٍ أَوْ إِخْفَاتٍ- قُلْتُ أَيُّمَا أَحَبُّ إِلَيْكَ إِذَا كَانَ خَائِفاً أَوْ مُسْتَعْجِلًا- يَقْرَأُ سُورَةً أَوْ فَاتِحَةَ الْكِتَابِ قَالَ فَاتِحَةَ الْكِتَابِ[8] .

اسناد شیخ به حسین بن سعید درست است و فضاله و علاء از اجلاء اند و محمد بن مسلم فوق توثیق است.

دلالت این حدیث واضح است که می‌فرماید بدون قرائت فاتحه نماز منعقد نمی‌شود، پس این روایت از نظر دلالت و سند کامل است.

شیخ طوسی در همان منبع و محقق هم در همان منبع به روایت دیگری هم استناد می‌کنند تحت عنوان یک نبوی مشهور «لا صلاة الا بفاتحة الکتاب[9] ». اگر روایتی در کتب شیخ باشد خود کتاب شیخ منبع است. منبع دیگر این روایت، کتاب عوالی اللئالی، ج1، ص196 است. اعتبار این روایت از طریق شم الدرایه به دست می‌آید که شیخ حسین حلی از اعاظم علمای نجف و از شاگردان محقق خراسانی است و از شخصیت‌های بسیار بالایی است. ایشان در کتاب اجتهاد و تقلید مطلبی آورده که همان شم الدرایه است و می‌فرماید اگر اعاظم مثل شیخ و محقق حلی روایتی را مورد استناد قرار دهد و در مقام فتوا و عمل باشد، از آن وثوق به صدور حاصل می‌شود که موضوع حجیت خبر وثوق به صدور است.

سیدنا الاستاد در باره‌ی قرائت می‌فرماید: قرائت حمد در دو رکعت اول فرائض واجب است به اجماع و تسالم و ضرورت (و قد قام علیه الإجماع و التسالم، بل إنّ نقله مستفیض، بل متواتر من الأصحاب، بل من سائر فرق المسلمین، إذ لم ینقل فیه خلاف معتدّ به، بل لعله یعدّ من الواضحات و الضروریات التی لا یعتریها شوب الاشکال[10] ) بعد از آن، همان آیه ﴿فَاقْرَؤُوا مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ﴾[11] مورد استناد قرار می‌دهد، بعد می‌فرماید روایات خاصی هم در این زمینه وجود دارد؛ از جمله در کتاب وسائل، باب 27 از ابواب قرائت، حدیث اول، صحیحه زراره است:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا ع قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى فَرَضَ الرُّكُوعَ- وَ السُّجُودَ وَ الْقِرَاءَةُ سُنَّةٌ- فَمَنْ تَرَكَ الْقِرَاءَةَ مُتَعَمِّداً أَعَادَ الصَّلَاةَ- وَ مَنْ نَسِيَ فَلَا شَيْ‌ءَ عَلَيْهِ.[12]

اسناد شیخ صدوق به زراره درست است. از نظر دلالت، قدر متیقن از این قرائت همان قرائت سوره حمد است.

روایت دوم صحیحه محمدبن مسلم است که شبیه همین روایت است. روایت چهارم تصریح بر مطلوب دارد:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الَّذِي لَا يَقْرَأُ بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ فِي صَلَاتِهِ- قَالَ لَا صَلَاةَ لَهُ إِلَّا أَنْ يَقْرَأَ بِهَا فِي جَهْرٍ أَوْ إِخْفَاتٍ.[13]

این روایت دلالتش کامل و سندش هم صحیح است. راوی می‌گوید از امام (ع) سؤال کردم که فردی سوره حمد را در نمازش نخوانده است، فرمود نمازش درست نیست؛ مگر این که سوره حمد را در نمازش بخواند.

از ابناء عامه، ابوحنیفه گویا به خواندن چند آیه هم اکتفا می‌کند که ما کاری به آن نداریم.

پس کتابا و سنتا و اجماعا قرائت حمد در فرائض واجب است.

بحث دیگر این است که قرائت باید طوری انجام شود که صورت صحیح و کامل داشته باشد. اگر قرائت از لحاظ اعراب درست نباشد یا حتی تشدید هم اگر درست رعایت نشود، نماز باطل است؛ برای این که قرائت انصراف به قرائت صحیح دارد و از قرائت ناقص صحت سلب دارد. در شرایع و مبسوط و کتب فقهی دیگر این مسأله بیان شده است.

بحث بعدی خواندن سوره کامل بعد از خواندن حمد است که آراء فقهاء در این رابطه از این قرار است: در متن مشهور که شرایع است، این مطلب آمده است: «وقراءة سورة كاملة بعد الحمد في الأوليين، واجب في الفرائض.»[14]

آراء فقهاء:

سید مرتضی علم الهدی می‌فرماید: قرائت و خواندن سوره‌ی کامل بعد از خواندن سوره حمد واجب است. «و مما انفردت به الإمامية: القول بوجوب قراءة سورة تضم إلى الفاتحة في الفرائض خاصة»[15] و این مطابق مذهب است و اجماع هم بر آن وجود دارد. طریقه‌ی احتیاط هم اقتضا می‌کند که سوره‌ی کاملی خوانده شود.

شیخ طائفه در کتاب خلاف می‌فرماید: الظاهر من روايات أصحابنا و مذهبهم أن قراءة سورة أخرى مع الحمد واجبة في الفرائض.[16] شیخ هم مذهب اصحاب اعلام کرده است.

صاحب جواهر در شرح این مسأله، می‌فرماید: در این رابطه ادعای اجماع شده است و به اجماع سید اشاره می‌کند. بعد می‌فرماید: سید طباطبائی یعنی علامه طباطبائی سید بحرالعلوم در کتاب مصابیح خودش این مطلب را مورد اجماع اعلام کرده است که اعلام اجماع از سوی بحرالعلوم از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. در منظومه ایشان در بحث قرائت فرموده است که سوره کامل بعد از سوره حمد باید قرائت شود.

پس اجماع از سوی سید مرتضی و شیخ اعلام شده است. ادله دیگر نصوصی است که در این رابطه آمده و محقق حلی می‌فرماید: خواندن سوره کامل مورد سیره پیامبر (ص) و اصحاب و تابعین است و نصوصی هم در این رابطه آمده است.

سیدنا الاستاد در همان منبع مذکور می‌فرماید: خواندن سوره کامله مورد شهرت عظیمه است و عمده این است که ادله را بررسی کنیم. ادله از این قرار است که سیره متدینین و متشرعه علی التحقیق بر این است که بعد از حمد یک سوره کامل قرائت شود. این سیره در حد یک مؤید اگر باشد باکی به آن نیست و اگر در حد دلیل ادعا شود خالی از ملاحظه نخواهد بود برای این که سیره دلیل لبی است و احتمال داده می‌شود که خواندن سوره مستحب باشد، احتمال خلاف در دلیل لبی دلیل را از استحکام بیرون می‌آورد و از استحکام باز می‌دارد.

نصوص:

بنده به اتفاق محقق حلی و سیدنا الاستاد بهترین نصی که در این رابطه به عنوان مستند می‌توانیم اعلام کنیم، حدیث 2 از ابواب 4 قرائت است که در آن چنین آمده: وَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِيسَ عَنْ (أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى) عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع لَا تَقْرَأْ فِي الْمَكْتُوبَةِ بِأَقَلَّ مِنْ سُورَةٍ وَ لَا بِأَكْثَرَ.[17]

سند این روایت صحیح است. دلالت این روایت به این صورت است که می‌فرماید: باید در نماز فریضه بیشتر از یک سوره و کمتر از یک سوره قرائت نشود. این حدیث از نظر دلالت و سند کامل است. مؤید دیگر آن این است که هم محقق حلی به آن استناد کرده است. هم‌چنین سید الحکیم در مستمسک و هم سیدنا الاستاد در مستند عروه به آن استناد کرده‌اند.