درس خارج اصول استاد محمد مروارید

موضوع: مفهوم استثناء

شیخ انصاری و صاحب‌فصول دلیلی دیگر[1] بر دلالت «الا» استثنائیه بر حصر اقامه کرده‌اند.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود هر کس «لا اله الا الله» بگوید من اسلام او را قبول می‌کنم، این سخن بهترین شاهد بر این است که استثنای از نفی مفید حصر و مفهوم است.

آخوند:

لا موقع للاستدلال على المدعى بقبول رسول الله صلى الله عليه و آله إسلام من قال كلمة التوحيد لإمكان دعوى أن دلالتها على التوحيد كان بقرينة الحال أو المقال.[2]

زیرا ممکن است که دلالت این کلمه بر توحید به قرینه باشد و نه به مقتضای وضع ادات استثنا بر حصر، قرینه عبارت است از این که رسول اکرم صلی الله علیه و آله مردم را به ترک آلهه دعوت و به پرستش خدای پروردگار عالم می‌خوانده است.

آخوند در ادامه استطردا وارد بحث دلالت «لا اله الا الله» بر توحید می‌شوند.

مناقشه در دلالت عبارت است از این‌که «لا اله» خبر می‌خواهد که یا «موجود» است و یا «ممکن» که دلالت هر کدام بر توحید دچار مشکل است.

اگر خبر را «موجود» بگیریم، البته وجود الوهیت را برای خدا اثبات و از غیر او نفی کرده‌ایم اما «امکان» اولوهیت از غیر نفی نشده است، حال آن‌که توحید به معنای نفی وجود و امکان الوهیت از غیر خدا و اثبات آن برای خداوند است.

اگر خبر «ممکن» باشد، امکان الوهیت را از غیر خدا نفی و برای خدا اثبات کرده‌ایم اما وجود را برای خدا اثبات نکرده‌ایم.

به عبارت دیگر کلمه توحید با امکان الوهیت را از خدا نفی کند و وجود الوهیت برای خدا را اثبات کند و هیچ یک از دو تقدیر بالا نمی‌تواند هر دو مطلب را اثبات کند.

مقدمه: «اله» در این جمله به چه معنا است؟

مرحوم آخوند «اله» را به معنای واجب الوجود می‌دانند.

حال خبر را «موجود» می‌گیرم (اگرچه اگر ممکن هم گرفت می‌توان جواب را کامل کرد)، و معنای جمله این می‌شود که «لا واجب الوجود الا الله» که به تطابق وجود واجبی را برای خدا اثبات و به دلالت التزام امکان را از غیر نفی کرده است زیرا واجب الوجود امکان خاص را نمی‌پذیرد لذا اگر وجود نداشت یعنی امکان هم ندارد.[3]