موضوع: المقصد الاول:فی الامر/الفصل الرابع:فی مقدمة الواجب /الجواب عن الاشکال

بیان مرحوم آخوند(ره) درباره کلام مرحوم شیخ انصاری

مرحوم شیخ انصاری در مطارح الانظار ص ۴۹ فرموده اند: اگر در مواردی مردد بودیم قید به ماده بر میگردد یا به هیئت و یا به عبارت دیگر اگر امر دائر بود بین تقیید اطلاق ماده واجب یا مامور به و تقیید اطلاق هیئت (وجوب) در اینجا به دو دلیل اطلاق هیئت را حفظ می کنیم و ماده را مقید میکنیم.

توضیح مطلب:

در مثال «ان جائک زید فاکرمه» دو احتمال وجود دارد. احتمال اینکه مجیی، قید هیئت «اکرمه» باشد که مفید وجوب است یعنی تا زید نیاید وجوب اکرام نیست.

- احتمال اینکه مجيئ قید ماده اکرام باشد که فعل مکلف به است در این صورت اکرام زيد الان واجب است ولی ظرف امتثالش هنگام مجیئ است.

مختار شیخ انصاری(ره)

مرحوم شیخ قبلا قائل شدند که لباً و در واقع قید به ماده بر می گردد و محال است قید به هیئت بر گردد چون مفاد هیئت معنی حرفی و جزیی است و اطلاق بردار نیست.

مرحوم آخوند هم به ایشان جواب داد که وضع حروف و موضوع له آنها به نحو عام است لذا قابل تقیید است.

مختار شیخ انصاری(ره) بر اساس مبنای مشهور

در اینجا مرحوم شیخ بحث را بر اساس مبنای مشهور و ظواهر کلام و قواعد عربیت مطرح می کنند و هر چند در جای خود معتقدند هیئت ،معنای حرفی و جزیی دارد لذا قابل تقييد نيست اما الان بر اساس مبنای مشهور که هیئت را قابل تقیید میدانند بحث را مطرح کرده و دو دلیل برای رجوع قید به ماده آورند قبل از آن دو مقدمه بیان می کنیم.

مقدمه اول:

می همانطور که در باب مطلق و مقید آمد مطلق:

- گاهی شمولی است مانند «احل الله البيع» و «حرم الربا»

- گاهی بدلی است مانند «اکرم مسکینا» که اختیار تعیین یک مسکین برای اکرام بدست مکلف است و در واقع عام بدلی همان مطلق بدلی است.

دانستن این نکته لازم است که در باب تعارض بیان خواهد شد که اگر عام شمولی یا مطلق شمولی -مانند: «لا تكرم الفساق»- با عام بدلی یا مطلق بدلی -مانند: «اکرم العالم»- معارضه کرد؛ چون عام شمولی، اطلاقش شمولی و قوی تر است لذا بر اطلاق بدلی مقدم میشود.

با توجه به این مقدمه در مثال کرم زیدا» دو اطلاق وجود دارد:

- اطلاق هیئت (اکرام): این اطلاق بر اصل وجوبِ اکرام دلالت کرده و اطلاق شمولی احوالی دارد یعنی در جمیع حالات و فروض -اعم از حال قعود و قیام و مجیی و عدم مجيئ و...- زید را اکرام کن.

- اطلاق ماده (اکرم): که فعل مکلف است و ماده اشتقاقی اکرم (هیئت) میباشد و این ماده اطلاق بدلی افرادی دارد یعنی دارای مصادیق مختلف است اعم از اطعام کردن، سلام کردن و از جا برخاستن و ... لذا اگر یکی از این مصادیق محقق شود طبیعت اکرام تحقق می یابد.

بنابراین اگر بدلی بگوید: «اکرم زیدا ان جائک» این کلام دو اطلاق دارد

- اطلاق شمولی احوالی که از «اکرم» استفاده میشود.

- اطلاق بدلی افرادی که از ماده «اکرام» استفاده میشود.

ولی در مثال «ان جائک زید فاکرمه» چنانچه شک کنیم که «مجیی» در وجوب اکرام مدخلیت دارد و یا در نفس اکرام؟ در اینجا چون اطلاق شمولی قوی تر از اطلاق بدلی است آنرا کنیم یعنی نفس اکرام را به مجيئ مقید میکنیم نه هیئت را پس اکرم را که مفید اطلاق می شمولی است و میگوید در هر حال و در هر فرض زید را اکرام کن.

جواب مرحوم آخوند از دلیل اول شیخ انصاری:

انت خبير ...

دو دلیل مذکور را که فعلا یکی از آنها ذكر شد...اما في الاول...

هیچ ترجیحی بین دو اطلاق وجود ندارد بلکه هر دو از راه مقدمات حکمت بدست می آید یعنی

- گاهی مقدمات حکمت، اطلاق شمولی را اثبات می کند مانند: «احل الله البيع»

- گاهی مقدمات حکمت اطلاق بدلی را اثبات میکند مانند: «اعتق رقبه»

- گاهی مقتضای مقدمات حکمت، در دوران امر بین تعیین و تخییر، تعیین است یعنی مقدمات حکمت اقتضا میکند واجب تعیینی باشد و این در مواردی است که مولا در مقام بیان، تخییری بودن را نفرماید.

اشکال:

دلیل اینکه در تعارض بین عموم و اطلاق عام بر مطلق مقدم میشود، همان شمولی بودن عام است.

جواب:

خير وجه تقدم عام بر مطلق شمولی بودن عام نیست بلکه این است که دلالت عام از راه وضع واضع است و دلالت مطلق از راه مقدمات حکمت لذا دلالت وضعی بر اطلاق مقدم است بنابراین عام اقوی و اظهر در عموم است تا مطلق در اطلاق.

خلاصه بحث

جواب آخوند به شیخ انصاری این شد که قبول داریم اطلاق هیئت، شمولی و اطلاق ماده بدلی است اما نمی پذیریم که اطلاق شمولی بر اطلاق بدلی مقدم باشد بلکه هر دو آنها چون منشاشان مقدمات حکمت است در یک رتبه می باشند.