درس طبیعیات شفا - استاد حشمت پور

موضوع: بیان دلیل اینکه علاوه بر ربع مسکون، سه ربع دیگر باید پوشیده از آب باشند

فن الخامس: المعادن و الآثار العلویة

سوال: گویا برای بیان مقدار ضرورت از حس استفاده کردیم و برای سه ربع دیگر دلیل عقلی آوردیم؟

جواب: بله. سه ربع را که نمی تواند حس کند. سه ربع اگر کشتی داشت می توانست برود با مشاهده ببیند خشکی وجود دارد یا نه. چون نمی تواند آن سه ربع با چشم تعیین کند، با استدلال های عقلی تعیین می کند. استدلال عقلی با این دلیل اولی که عرض کردم گفتن سه ربع دیگر زیر آب است. البته دو دلیل دیگر هم برای سه ربع می آورند که آنها هم به نوعی عقلی است نه حسی. چون سه ربع را نمی توانستند حس کنند.

و وجد در حالی که می گیرد یعنی اشغال می کند در طولش این ربع، نصف طول زمین را اشغال می کند یعنی پر می کند. به لحاظ طول نصف دور زمین را می گیرد. عرضش را نگاه کنید اشغال می کند ربع دور عرض را از استوا تا قطب شمال که می وشد ربع زمین. در طول می گوید علی ما سنوضح، در فنی که در آن فن درباره ی هیئت بحث می کنیم، توضیح می دهیم که این خشکی چقدر از زمین را به لحاظ طول اشغال کرده و بعد هم آن خشکی را به هفت اقلیم تقسیم می کنیم. هیئت، سه تا بخش دارد. یک بخشش مقدمات است. که در آن مقدمات غالبا دوائر عظام توضیح داده می شود. بعضی از امور دیگر که هیئت بر آن متوقف است توضیح داده می شود. بخش دوم هیئت، بخش فلکیات است. درباره ی آسمان صحبت می شود و حرکات کواکب و خسوف و کسوف و این چیزها. بخش سوم هیئت بحث می کند درباره ی ربع مسکون. یعنی درباره زمین. و اموری که در زمین اتفاق می افتد. حتی شهاب هایی که در عبورشان به زمین برخورد می کنند و آن را گود می کنند. این ها هم مورد بحث قرار می گیرد. حالا آن فن سوم شاید اسمش را فن نگذارند، آن فن سوم موضع همین بحثی است که ما داریم. سنوضح این مطلب را در آن فنی که تکلم می کنیم در آن فن بر هیئت، یعنی درباره هیئت بحث می کنیم که یک فن از چهار فن ریاضی است. ریاضی چهار فن است. حساب، موسیقی، هندسه و هیئت. هیئت یکی از چهارتا فن است. در آن فن هیئت که بحث می کنیم، در یک بخشش که مربوط به زمین است این مطلب را خواهیم گفت. عبارت داشت ووجد عرضه، یعنی عرض این ربع، طولش را که گفتیم، به اندازه ی نصف زمین است. عرضش هم به اندازه ی ربع زمین است از خط استوا تا قطب لذا می گوید الی الناحیة الشمال. یعنی از استوا شروع کن به سمت ناحیه ی شمال برو. این فاصله بین استوا و قطب شمال یک ربع زمین است. پس عرض این ربع مسکون می شود ربع زمین. طولش هم می شود نصف زمین. نتیجه این می شود. حتی نتیجه ی این دوتاست. یعنی نصف را ضرب در ربع کن، کل خشکی در می آید. مساحتی که نصف نیم کره ی شمالی را و به عبارت دیگر ربع زمین را اشغال کرده است. این را بهش می گوییم ربع مسکون. حتی یکون الربع الشمالی، ربع شمالی چون ما دوتا ربع جنوبی داریم و دوتا ربع شمالی. یکی از این ربع های شمالی محل مسکون است. خشکی زمین است. حتی یکون الربع الشمالی یعنی نصف نیم کره شمالی که به لحاظ کل زمین می شود ربع. منکشف یعنی از زیر آب بیرون آمده. یعنی خشک است. بالتقریب یعنی اینکه اگر می گوییم ربع شمالی، نه حالا فکر کنید دقیقا ربع است. به تقریب ربع است. این ربع شمالی بود و قسمت خشکی بود. آن سه ربع دیگر چیست؟ ایشان می گوید برهان واضح نداریم که آن سه ربع حتما آب است. شاید یک خشکی مورد توجهی هم آنجا باشد ولی مقتضای این که آب باید محیط باشد و زمین باید محاط باشد این است که آن سه ربع دیگر زیر آب باشند. مغمورة بالماء یعنی احاطه شده توسط آب. دلیل ما تنها اغلب ظن است یعنی ظن غالب حکم می کند که آن سه ربع دیگر آب باشد. ظن غالب به چه دلیل حکم می کند؟ واجب است که آب زمین را بپوشاند. از این واجب در آن ربع مسکون گذشتیم به خاطر توضیحاتی که داده شد. به خاطر مبداهای فاعلی و غائی که خواندیم. اما در مابقی حکم طبیعت آب و طبیعت زمین را اجرا می کنیم که آب باید پوشاننده باشد و زمین هم پوشیده.

اگر چه این عبارت برای بیان سبب مغمورة بالماء آمده یعنی ادامه ی همین دلیل است اما من می خواهم این را یک دلیل مستقل قرار بدهم. تتمه ی دلیل قبل هم می توانید قرار بدهید. یک قانون را ذکر می کنم که طبق آن می خواهیم دلیل را بیان کنیم. قانون این است که عناصر اربعه همه اندازه ی هم هستند. یعنی زمین مساوی با آب است. هر یک از این دو مساوی هستند با هوا. هر یک از این سه مساوی هستند با نار. این حکمی که ما کردیم ظاهرا خلافش را داریم مشاهده می کنیم. آب دورتادور زمین را گرفته و کره ی محیط است. کره ی محیط از محاط بزرگ تر است. هوا هر دو را گرفته و از هر دو بزرگتر است. نار هر سه را احاطه کرده، پس از هر سه بزرگتر است. شما اگر کرده هایی داشته باشید که محاط و محیط باشند، محیط ها بزرگتر هستند از محاط ها. پس چطور حکم می کنید که هر چهارتا به یک اندازه هستند. دو نکته را توجه کنید. یک نکته در مورد زمین تنها است. زمین کره ی توپر است ولی آب و هوا و نار، کره های توخالی هستند. اگر شما آب را یک کره ی توپر قرار بدهید، کره ی آب که بزرگتر از کره ی زمین است، وقتی یک مقدار از آن آب را بیاوریم توی جوف که کره ی آب بشود یک کره ی پر، می بینید که کره ی آب هم اندازه ی زمین شد. بقیه ی آن دوتا کره ی دیگر را هم هرکدام را بیاورید جوفشان را پر کنید، جوف هوا را با هوا پر کنید و جوف نار را با نار، می بینید اندازه ی زمین شده اند. این یک مطلب که می توانیم بگوییم این چهارتا عنصر اندازه ی هم هستند. نگویید کره ی زمین چون محاط همه است از همه کوچکتر است. بله محاط همه است ولی کره ی توپری است. برخلاف سه تای دیگر که کره های بزرگی هستند چون محیط هستند ولی داخلشان خالی است. این یک مطلب. مطلب دیگر که مطلب مهمی هم هست، زمین یبوست دارد. یبوست شدید هم داردیعنی فشردگی اجزایش زیاد است. آب آن فشردگی را ندارد. آب را فشرده کنید به اندازه ی زمین می شود. هوا خیلی تنک است. متفرق است. شما این هوا را فشرده کنید می بینید قد زمین شد. نار هم همین طور. لطافتش از همه بیش تر است. آن هم فشرده کنید می بینید که به اندازه ی زمین شد. پس از دو جهت ما می توانیم آن کرات دیگر را به اندازه ی زمین کنیم. یکی اینکه جوفشان را پر کنیم و دوم اینکه فشرده شان کنیم. پس آن قانون که گفتیم عناصر اربعه هر یک مساوی با دیگری است قانون خوبی است و اشکالی هم بر آن وارد نیست. نمی تونید بگویید محیط ها باید بزرگتر از محاط ها باشند. ما در اینجا یا جوف محیط ها را پر می کنیم یا فشرده شان می کنیم تا بشوند اندازه ی محاط ها. حالا می خواهیم از این قانون استفاده کنیم. آب باید به اندازه ی زمین باشد. باید سه ربع زمین را آب پر کرده باشد تا وقتی آب را فشرده می کنید قد زمین بشود. اگر یک ربع زمین خشک است و سه ربع زمین هم یک ربع نادیده اش خشک است، نصف زمین می شود خشک، آب نصف زمین را می گیرد، آب را فشره کنی کم تر از زمین می شود. دیگر آب به اندازه ی زمین نمی شود در حالی که قانون می گفت باید اندازه ی هم بشوند. پس باید قبول کنیم که آب زمین سه ربع زمین را گرفته و آب زیادی است که بعد از فشرده کردن به اندازه ی زمین بشودو آن قانونی که گفتیم حفظ شود. پس این دلیل هم حکم می کند به اینکه باید سه ربع زمین آب باشد. دلیل این بودکه آب اگر فشرده شود باید به اندازه ی زمین بشود درحالی که اگر شما خشکی های دیگر هم داشته باشی، آبی که زمین را فراگرفته کم می شود، وقتی فشرده اش کردی کم تر از زمین می شود و این با آن قانون نمی سازد. پس باید آب را باید زیاد بگیری. به اندازه ی سه ربع زمین را آب قرار بدهی که اگر فشرده شد به اندازه ی زمین بشود. این هم شاهدی است که بگوییم سه ربع زمین را آب فراگرفته است. إذ الماء بحسب غالب الظن أكثر لا محالة من الأرض أضعافا، آب به حسب ظن غالب چندین برابر زمین است چون محیط است و زمین محاط. دو کره را ملاحظه کنید محیطش بزرگ تر از محاط است. پس آب باید چند برابر زمین باشد تا بعد از اینکه فشرده شد به اندازه ی زمین بشود. یا بعداز اینکه جوفش را پر کردی به اندازه ی زمین بشود و این باعث می شود که ما بگوییم سه ربع زمین پوشیده از آب است. لانه یشبه، به نظر می رسد که هر عنصری به طوری است که اگر به طور کلی متحول شد به عنصر دیگر، نه بعضیش بلکه همه اش، به اندازه ی عنصر دیگر باشد. پس آب باید انقد زیاد باشد که اگر فشرده اش کردیم به اندازه ی زمین باشد. وقتی که آب به زمین استحاله می شود حجمش کوچک می شود چون متکاسف می شود، پس باید انقد زیاد باشد که بعد از فشرده شدن به اندازه ی زمین شود و قانونی که گفتیم حفظ شود. اینکه آب باید زیاد باشد، شاهد است بر اینکه سه ربع زمین را آب گرفته و خشکی دیگری غیر از این ربع وجود ندارد. والا لازم می آید آب هنگام فشرده شدن کم شود. إذ الماء بحسب غالب الظن أكثر لا محالة من الأرض أضعافا، دلیل شد برای وجوب غمور الماء للارض. لأنه يشبه أن يكون كل عنصر بحيث لو استحال بكليته إلى عنصر آخر كان مثله، دلیل شد برای اذ الماء اکثر. این سه تا جمله را که یکی حکم است و دوتا دیگر علت اند با هم جمع کنید، نتیجه اش این است که آب باید بر اثر فشردگی به اندازه ی زمین باشد و وقتی این آب به اندازه ی زمین می شود که کثیر باشد و الا اگر کم باشد، فشرده شود از زمین کم تر می شود. برای اینکه چند برابر زمین باشدباید سه ربع زمین را بپوشاند. اگر دو ربع را بپوشاند، یعنی غیر از این خشکی که ما داریم خشکی دیگری وجود داشته باشد لازمه اش این است که آب کم بشود و بعد از فشردگی کم تر از زمین باشد و این با قانون نمی سازد. پس باید بگوییم غیر از این ربع مسکون خشکی دیگری نداریم و سه ربع دیگر را هم آب گرفته. ابن سینا یک دلیل گفت اما من دوتاش کردم. یکی اینکه طبیعت آب ایناست که پوشاننده باشد و طبیعت زمین این است که پوشیده باشد. از این طبیعت استفاده کردم که ظاهرا ابن سینا این را نگفت. دلیل دوم را که توضیح دادم همینی است که ابن سینا گفته. یک دلیل سوم هم هست که جلسه ی بعد می خوانیم.