درس شوارق - استاد حشمت پور
93/08/26
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: جواب دليل اشاعره
اشاعره معتقد اند اراده صفتي است كه يكي از دوطرف مقدور را مختص به وقوع مي كند، چرا كه قدرت نسبت به دوطرف فعل وترك مساوي است وبراي وقوع بايد يك از طرف فعل وترك ترجيح پيدا كند وانتخاب شود وصفتي كه چنين نقشي دارد اراده است، وحال آنكه نه اعتقاد به ترجيح است ونه ميل. پس اراده نه اعتقاد به نفع است ونه ميل، بلكه صفتي است كه يكي از دوطرف مقدور را مختص به وقوع كند.
جواب اول: در مورد اوّل گفتند كه شخص فراري وقتي در دو راهي قرار گيرد بدون اعتقاد به ترجيح وبدون ميل يكي از راهها را انتخاب مي كند، ولي حق اين است كه در نفس الامر وواقع براي يكي از دوراه ترجيح وجود دارد وشخص فراري بدليل ترجيحي كه در نفس الامر براي يكي از دوطرف است آنرا انتخاب مي كند، در غير اين صورت ترديد وتوقف مي كرد. پس هم در واقع ونفس الامر ترجيح است وهم اعتقاد به ترجيح وميل است.
برفرض درنفس الامر هم ترجيحي براي يكي از طرفين وجود نداشته باشد دراعتقاد شخص فراري براي يكي از دوراه ترجيح است ولذا آن راه را انتخاب مي كند.
خلاصه: يا در نفس الامروواقع ترجيح است وشخص فراري هم بدليل همين ترجيح يكي از راه را انتخاب مي كند ويا برفرض در نفس الامر وواقع هم ترجيح نباشد عند الهارب ترجيحي براي يكي از راهها است. ودرغير اين صورت ترديد مي گرد وتوقف. بعبارت ديگر چنانچه ترجيح نفس الامري مهم باشد بايد در نفس الامر چنين ترجيحي باشد واگر اعتقاد به ترجيح مهم باشد بايد، كه همين گونه است بايد عتقادي به ترجيح وجود داشته باشد، والا شخص تريد مي كند وتوقف.
ان قلت: اگر ترجيح در نفس الامر بوده وشخص هارب بدليل ترجيح نفس الامري يكي ازراهها را انتخاب كرده است ويا اگر ترجيح نفس الامري هم نبوده است ولي شخص هارب اعتقاد به ترجيح داشته است پس چرا وقتي كه بعداً ازش مي پرسي اين ترجيح واعتقاد به ترجيح يادش نيست.
قلت: شخص هارب چون وحشت دارد اصلا توجه به اعتقاد ندارد ولذا بعداً هم كه ازش مي پرسي يادش نيست، بعبارت ديگر لازم نيست هميشه شعور به شعور هم باشد، وشخص هارب هرچند اعتقاد به ترجيح دارد ولي لازم نيست كه شعوربه اين اعتقاد هم داشته باشد.
جواب دوم: شخص فراري وقتي كه سر دوراهي قرار مي گيرد طبيعيتا راه دست چپ را انتخاب مي كند؛ چرا كه غالبا طرف چپ انسان ها ضعيف است وبدن انسان اقتضا مي كند كه مايل به سمت چپ شود ولذا دست راست را انتخاب مي كند.
شاهد: وقتي كه انسان ناخود آگاه روي پاشنه پايش مي چرخد مي بينيم كه غالبا به طرف چپ مي چرخد.
شخص گرسنه وتشنه وقتي كه با دو طعام از تمام جهات مساوي مواجه شود نا خود آگاه نان وآب دست راست را انتخاب مي كند، چرا كه دست راست انسان قوي است وانسان نا خود با دست قدرت مندش كار را انجام مي دهد.
تعاريف كه براي اراده بيان شد درمورد كراهت هم مي آيد فقط بايد جاي نفع را با ضرر ومفسده عوض كنيم.
تعريف اول: گروهي از معتزله كراهت را تعريف كرده به « اعتقاد القادر الضرر الفعل له ولغيره ...».
تعريف دوم: گروهي ديگري از معتزله مي گويد كراهت ميلي است كه بعد از علم واعتقاد حاصل مي شود.
تعريف سوم: كراهت نه علم واعتقاد است ونه ميل، بلكه صفتي است غير از علم وميل كه يكي از طرفين فعل وترك را مختص به وقوع مي كند.
متن: والجواب: أنّا لا نسلم تساويهما(دوطرف) فى نفس الامر، و لو تساويا فى نفس الأمر لم يستبعد منع اختيار احد الأمرين و انّما يستبعد(اختيار) عند فرض التساوى، و هو(فرض) لا يستلزم الوقوع(وقوع تساوي، تساوي واقعي، بلكه در واقع يكي از طرفين ترجيح دارد). وعلى تقدير تسليم الوقوع(وقوع تساوي) فى نفس الامر، لا يستلزم التساوى فى اعتقاد المختار(شخص مختار) بل الظاهر انه يترجّح عنده(مختار) احد الامرين فلذلك(ترجحّ) لا يتوقف. ولولم يترجّح لتوقّف ألبتّة بالضرورة العقليّة لعدم المرجّح و الضّرورة الّتى ادّعيتموها ضرورة الوهم لامحة للاحتمالات المذكورة( رجحان نباشد، يا بارجحان واقعي باشد ويا رجحان باعتقاد الهارب). و ليس يلزم من الشّعور بالمرجّح الشّعور بذلك الشّعور، فلعلّ الدهشة او غيرها فى تلك الحالة(حالت فرار و...) صارت سبباً لعدم استثبات(حفظ) الشّعور(شعور به مرجح) فى الحافظة، فلأجل ذلك(دشت وحالات ديگر) لا يعرف التهارب الآن أنّه كان له شعور بالمرجّح فى تلك الحالة(حالت فرار و...).
على أنّه قد قيل: انّه اذا فرض تساوى الطّريقين مثلا فى نجات الهارب، فإنّ طبيعته(هارب) يقتضي سلوك الطريق الّذي على يساره لانّ القوّة فى اليمين اكثر و القوىّ يدفع الضّعيف كما هو المشاهد فى من يدور على عقبه(پاشنه پا)، و امّا فى القدحين و الرغيفين فيختار ما هو اقرب الى اليمين.
وإذا عرفت الحال فى الإرادة فقس عليه الكراهة، فإنّها (1) إمّا علم بالضّرر و المفسدة كما عرفت (2)او ميل بعدم الوقوع بعقبه (3)او صفة مخصّصة لعدم الوقوع على اختلاف المذاهب فى الإرادة.
اشاعره معتقد اند اراده صفتي است كه يكي از دوطرف مقدور را مختص به وقوع مي كند، چرا كه قدرت نسبت به دوطرف فعل وترك مساوي است وبراي وقوع بايد يك از طرف فعل وترك ترجيح پيدا كند وانتخاب شود وصفتي كه چنين نقشي دارد اراده است، وحال آنكه نه اعتقاد به ترجيح است ونه ميل. پس اراده نه اعتقاد به نفع است ونه ميل، بلكه صفتي است كه يكي از دوطرف مقدور را مختص به وقوع كند.
جواب اول: در مورد اوّل گفتند كه شخص فراري وقتي در دو راهي قرار گيرد بدون اعتقاد به ترجيح وبدون ميل يكي از راهها را انتخاب مي كند، ولي حق اين است كه در نفس الامر وواقع براي يكي از دوراه ترجيح وجود دارد وشخص فراري بدليل ترجيحي كه در نفس الامر براي يكي از دوطرف است آنرا انتخاب مي كند، در غير اين صورت ترديد وتوقف مي كرد. پس هم در واقع ونفس الامر ترجيح است وهم اعتقاد به ترجيح وميل است.
برفرض درنفس الامر هم ترجيحي براي يكي از طرفين وجود نداشته باشد دراعتقاد شخص فراري براي يكي از دوراه ترجيح است ولذا آن راه را انتخاب مي كند.
خلاصه: يا در نفس الامروواقع ترجيح است وشخص فراري هم بدليل همين ترجيح يكي از راه را انتخاب مي كند ويا برفرض در نفس الامر وواقع هم ترجيح نباشد عند الهارب ترجيحي براي يكي از راهها است. ودرغير اين صورت ترديد مي گرد وتوقف. بعبارت ديگر چنانچه ترجيح نفس الامري مهم باشد بايد در نفس الامر چنين ترجيحي باشد واگر اعتقاد به ترجيح مهم باشد بايد، كه همين گونه است بايد عتقادي به ترجيح وجود داشته باشد، والا شخص تريد مي كند وتوقف.
ان قلت: اگر ترجيح در نفس الامر بوده وشخص هارب بدليل ترجيح نفس الامري يكي ازراهها را انتخاب كرده است ويا اگر ترجيح نفس الامري هم نبوده است ولي شخص هارب اعتقاد به ترجيح داشته است پس چرا وقتي كه بعداً ازش مي پرسي اين ترجيح واعتقاد به ترجيح يادش نيست.
قلت: شخص هارب چون وحشت دارد اصلا توجه به اعتقاد ندارد ولذا بعداً هم كه ازش مي پرسي يادش نيست، بعبارت ديگر لازم نيست هميشه شعور به شعور هم باشد، وشخص هارب هرچند اعتقاد به ترجيح دارد ولي لازم نيست كه شعوربه اين اعتقاد هم داشته باشد.
جواب دوم: شخص فراري وقتي كه سر دوراهي قرار مي گيرد طبيعيتا راه دست چپ را انتخاب مي كند؛ چرا كه غالبا طرف چپ انسان ها ضعيف است وبدن انسان اقتضا مي كند كه مايل به سمت چپ شود ولذا دست راست را انتخاب مي كند.
شاهد: وقتي كه انسان ناخود آگاه روي پاشنه پايش مي چرخد مي بينيم كه غالبا به طرف چپ مي چرخد.
شخص گرسنه وتشنه وقتي كه با دو طعام از تمام جهات مساوي مواجه شود نا خود آگاه نان وآب دست راست را انتخاب مي كند، چرا كه دست راست انسان قوي است وانسان نا خود با دست قدرت مندش كار را انجام مي دهد.
تعاريف كه براي اراده بيان شد درمورد كراهت هم مي آيد فقط بايد جاي نفع را با ضرر ومفسده عوض كنيم.
تعريف اول: گروهي از معتزله كراهت را تعريف كرده به « اعتقاد القادر الضرر الفعل له ولغيره ...».
تعريف دوم: گروهي ديگري از معتزله مي گويد كراهت ميلي است كه بعد از علم واعتقاد حاصل مي شود.
تعريف سوم: كراهت نه علم واعتقاد است ونه ميل، بلكه صفتي است غير از علم وميل كه يكي از طرفين فعل وترك را مختص به وقوع مي كند.
متن: والجواب: أنّا لا نسلم تساويهما(دوطرف) فى نفس الامر، و لو تساويا فى نفس الأمر لم يستبعد منع اختيار احد الأمرين و انّما يستبعد(اختيار) عند فرض التساوى، و هو(فرض) لا يستلزم الوقوع(وقوع تساوي، تساوي واقعي، بلكه در واقع يكي از طرفين ترجيح دارد). وعلى تقدير تسليم الوقوع(وقوع تساوي) فى نفس الامر، لا يستلزم التساوى فى اعتقاد المختار(شخص مختار) بل الظاهر انه يترجّح عنده(مختار) احد الامرين فلذلك(ترجحّ) لا يتوقف. ولولم يترجّح لتوقّف ألبتّة بالضرورة العقليّة لعدم المرجّح و الضّرورة الّتى ادّعيتموها ضرورة الوهم لامحة للاحتمالات المذكورة( رجحان نباشد، يا بارجحان واقعي باشد ويا رجحان باعتقاد الهارب). و ليس يلزم من الشّعور بالمرجّح الشّعور بذلك الشّعور، فلعلّ الدهشة او غيرها فى تلك الحالة(حالت فرار و...) صارت سبباً لعدم استثبات(حفظ) الشّعور(شعور به مرجح) فى الحافظة، فلأجل ذلك(دشت وحالات ديگر) لا يعرف التهارب الآن أنّه كان له شعور بالمرجّح فى تلك الحالة(حالت فرار و...).
على أنّه قد قيل: انّه اذا فرض تساوى الطّريقين مثلا فى نجات الهارب، فإنّ طبيعته(هارب) يقتضي سلوك الطريق الّذي على يساره لانّ القوّة فى اليمين اكثر و القوىّ يدفع الضّعيف كما هو المشاهد فى من يدور على عقبه(پاشنه پا)، و امّا فى القدحين و الرغيفين فيختار ما هو اقرب الى اليمين.
وإذا عرفت الحال فى الإرادة فقس عليه الكراهة، فإنّها (1) إمّا علم بالضّرر و المفسدة كما عرفت (2)او ميل بعدم الوقوع بعقبه (3)او صفة مخصّصة لعدم الوقوع على اختلاف المذاهب فى الإرادة.
