موضوع: ادامه بیان مناظره بین اصحاب قول اول و دوم/ الفصل الثانی/ النمط الاول: فی تجوهر الاجسام/ شرح اشارات و تنبیهات.

خلاصه جلسه قبل: در حال بررسی قول دوم بودیم و اصحاب این قول می گفتند که جسم از اجزاء غیرمتناهی تشکیل شده است و این عده می گفتند که این اجزاء یتجزی هستند ولی ما گفتیم که لازمه قول شما این است که این اجزاء لایتجزی باشند و سپس به بیان مناظره ای بین اصحاب قول اول و قول دوم پرداختیم و گروه اول گروه دوم را در دو مسأله ملزم کردند که آنها در جواب در مساله اول قائل به طفره شدند و در مسأله دوم قائل به تداخل اجسام شدند.

متن: و لما ألزم هؤلاء أصحاب المذهب الأول...[1]

گروه دوم (نظام و پیروانش) نیز گروه اول را ملزم کردند به تجزیه جزء.

اشکال گروه دوم بر گروه اول:

سنگ آسیایی را فرض می کنیم چه به حالت عمودی که با هوا مماس باشد و چه به حالت افقی که با زمین در ارتباط باشد و در این سنگ دو دایره را فرض می کنیم که مرکز هر دو وسط و مرکز سنگ آسیا باشد و برای سهولتِ مطلب، فرض کردیم که محیط دایره بزرگ دو برابر محیط دایره کوچک باشد.

سنگ آسیا را می چرخانیم و به اندازه یک جزء از خاک حرکت می دهیم.

آن دایره بزرگ به اندازه یک جزء حرکت می کند و دایره کوچک چون نصف دایره بزرگ است باید به اندازه نصفِ جزءِ خاک حرکت کند.

دقت شود که بحث ما در «حرکت در درجه» نیست که بگوییم که هر دو به اندازه یک درجه حرکت می کنند بلکه بحث ما در طی طول است لذا خطی که دایره بزرگ طی کرده دو برابر خطی است که دایره کوچک تر طی کرده است و به عبارت دیگر قوسی که دایره بزرگتر طی می کند دو برابر قوسی است که دایره کوچکتر طی می کند.

پس هر قسمت از دایره بزرگ مساوی است با یک جزء از خاک و وقتی این سنگ را به اندازه یک جزء جابجا کنیم، دایره کوچک به اندازه نصف جزء حرکت می کند.

پس هر جزئی که لایتجزی است را می توان با این دلیل تجزیه کرد پس هر جزئی یتجزی است و این اشکالی است که نظام بر قائلین به قول اول وارد کرده است و این استدلال را می توان در جزء هوا یا جزء خاک یا حتی جزء خود سنگ آسیا نیز مطرح کرد چون وقتی جزئی از خاک تجزیه شد و قسمت شد آن جزئی از دایره کوچک که محاذی اوست نیز قسمت می شود.

پس این طور شد که نظام به طرفداران جزء لایتجزی این اشکال را وارد کرد و صاحبان قول اوّل برای رد این اشکال اینگونه گفتند که هر دو دایره یک جزء را طی می کنند و هر دو کلِّ یک جزء را طی می کنند و به آنها اشکال شد که اگر هر دو یک اندازه را طی می کنند پس چرا با یک دور کامل دایره بزرگ مثلا دو متر طی می کند و دایره کوچک یک متر طی می کند؟

آنها جواب دادند که هر دو در حرکت اول یک جزء را طی می کنند و در حرکت دوم دایره بزرگ یک جزء دیگر را طی می کند ولی دایره کوچک می ایستد و حرکت نمی کند و در حرکت سوم هر دو با هم جزئی را طی می کنند و در حرکت چهارم دایره کوچک می ایستد و همین سیر ادامه دارد تا اتمام حرکت.

این مطلب دو مشکل دارد:

- یکی اینکه باید سنگ آسیا عاقل باشد و مُحاسِب باشد که حساب کند که در چه حرکتی باید بایستد و در چه حرکتی باید دایره بزرگ را همراهی کند.

- و اشکال دیگر اینکه بر فرض که بگویید این در طبیعت سنگ است پس لازم می آید که دو قطعه از سنگ آسیا جدا باشند و این دو دایره در این سنگ حرکتی متفاوت کنند و از هم جدا باشند و این تفکک رحی (سنگ آسیا) است و واضح البطلان است.

نکته: در جلسه گذشته نیز قولی نقل شد که عده ای می گویند که نظام می گوید که تجزیه خارجی هر چند در جایی متوقف می شود ولی بالاخره باز می توان آن جزء را با وهم و عقل تقسیم کرد.

ترجمه و شرح متن:

شارح: و لما ألزم هؤلاء أصحاب المذهب الأول تجزئة الجزء القريب من مركز الرحى [و چون این گروه دوم ملزم کردند گروه اول را به تجزیه جزئی که نزدیک است به مرکز سنگ آسیا] عند حركة الجزء البعيد و قطعه مسافة مساوية لجزء واحد [در هنگامی که جزئی که بعید است حرکت می کند و مسافتی را طی می کند که مساوی یک جزء است] لكون القريب أبطأ منه [چون آنکه نزدیک تر است بطیء تر است از آنکه دور تر است،] ارتكبوا القول بسكون البطیء في بعض أزمنة حركة السريع [در نتیجه گروه اول معتقد شدند به سکون بطیء یعنی آن دایره کوچک ساکن می شود در بعض زمانهایی که دایره بزرگتر حرکت می کند پس هر کدام از این دو دایره اجزائی را طی کرده اند و علت اینکه دایره کوچک کمتر طی کرده این است که دایره کوچک نصفی از حرکات را نجام نداده و ساکن بوده است] و لزمهم من ذلك القول بانفكاك الرحى عند الحركة [و چون قائل به این قول شده اند لازم می آید آنها را تفکک سنگ آسیا در هنگام حرکت] فاستمر التشنيع بين الفريقين بالطفرة و تفكك الرحى على ما هو المشهور [پس تشنیع و بگو مگو بین این دو گروه در مورد طفره و تفکک رحی ادامه پیدا کرد بنابر آنچه که مشهور است].