موضوع: تداخل اسباب و مسببات

بحث در مفهوم شرط به آخرین تنبیه مذکور در کلام آخوند رسیده است. مساله این است که در فرض تعدد شرط، آیا جزاء نیز متعدد خواهد شد؟

ایشان در مساله مفهوم چهار بحث اصلی را مطرح کرده است. یکی اصل ثبوت مفهوم، دوم تنقیح محل بحث در مفهوم شرط و نحوه استفاده انتفاء سنخ حکم در فرض انتفای شرط، سوم اینکه در فرض اتحاد جزاء و تعدد شرط، آیا هر کدام از شروط به صورت مستقل علت برای جزاء هستند یا مجموع آنها شرط است؟

ما در بحث سوم گفتیم مقتضای جمع عرفی بین دو قضیه، جمع به «أو» است و در نتیجه هر کدام از آن شروط به نحو مستقل در تحقق جزاء مؤثرند.

مرحوم آخوند در فرض تعدد شرط و اتحاد جزاء گفتند بین مفهوم هر قضیه و منطوق قضیه دیگر تنافی وجود دارد و برای حلّ این تنافی چهار وجه ذکر کردند یکی رفع ید از مفهوم در هر دو قضیه و جمع به «أو»، دیگری تقیید اطلاق به واو و سوم تقیید اطلاق به «أو» با وجود مفهوم و چهارم ارجاع شرط به شرط واحد که جامع بین آنها ست.

چنانچه معتقد شویم آنچه شرط است جامع است یا بین دو قضیه به تقیید به واو جمع کنیم و اینکه مجموع شروط علت برای جزاء است، تنبیه بعدی موضوع پیدا نمی‌کند و تعدد شرط معنا ندارد چون فرض این است که مجموع شروط علت برای تحقق جزاء هستند. در این تنبیه آخر با این فرض که هر کدام از شروط مؤثر در جزاء هستند بحث پیش می‌آید که آیا تعدد تحقق شروط موجب تعدد جزاء نیز می‌شود یا نه؟

در مثل «ان ظاهرت فاعتق» و «ان افطرت فاعتق» اگر گفته شود آنچه علت وجوب عتق است مجموع ظهار و افطار است، موضوعی برای مساله تداخل اسباب و مسببات و بحث از اینکه آیا با تحقق ظهار و تحقق افطار، وجوب عتق هم تعدد پیدا می‌کند وجود نخواهد داشت.

اما اگر گفتیم هم ظهار و هم عتق علت برای وجوب عتق هستند این سوال پیش می‌آید که اگر هم عتق و هم ظهار محقق شوند، آیا وجوب عتق هم متعدد می‌شود؟ و در صورت تعدد آیا مکلف می‌تواند به یک عتق اکتفاء کند؟

مرحوم آخوند در تنبیه چهارم فرموده‌اند بنابر جمع بین قضایای شرطیه به تقیید اطلاق به «واو» این تنبیه موضوع نخواهد داشت اما طبق سایر وجوه این بحث مطرح می‌شود.

تذکر این نکته لازم است که این مساله ثمرات بسیار متعددی دارد و ثمره آن محدود یا فرضی نیست. مثلا در حج، بر مکلف ترک امور متعددی لازم است و در موارد زیادی از آنها کفاره لازم است.آیا ارتکاب امور متعدد، موجب تعدد کفاره است؟ یا در مساله صوم امور متعددی هست که انجام آنها موجب کفاره است، آیا تکرار آنها موجب تعدد کفاره است؟ دقت کنید که بحث در جایی است که دلیل خاص بر تداخل یا عدم تداخل وجود ندارد.

هم‌چنین باید دقت کنید که بحث در جایی است که تعدد شرط ممکن باشد اما اگر تعدد شرط ممکن نباشد خارج از محل بحث است. مثلا یکی از موجبات کفاره در روزه، افطار است و افطار صرفا اولین چیزی است که خورده می‌شود و سایر خوردن و آشامیدن‌ها افطار نیستند بلکه اکل و شرب هستند یا در مساله حدث، آنچه موضوع وجوب وضو یا غسل است حدث است و حدث همان اولین موجبی است که پیش می‌آید و سایر موارد موجب حدث نیستند چون حدث قابل تکرار نیست.

مرحوم آخوند فرموده‌اند در مساله هم قول به تداخل و هم قول به عدم تداخل وجود دارد و نظر سوم هم تفصیل است بین فرض تعدد ماهیت اسباب و بین فرض وحدت ماهیت که این تفصیل به ابن ادریس منسوب است. مثال‌هایی که اینجا بیان شده است مثال‌های واقعی نیست مثلا اگر خوابیدی وضو بگیر و اگر بول کردی وضو بگیر که صرفا برای تمثیل است و گرنه همه قبول دارند که در فرض تکرر خواب و بول وضو متعدد لازم نیست چون موضوع حکم شرعی برای وجوب وضو، ناقض طهارت است و با اولین کار طهارت نقض می‌شود.

بحث در جایی است که امور متعدد همگی موضوع حکم باشند و بحث از این است که در فرض تعدد موضوع حکم، آیا حکم نیز متعدد می‌شود یا نه؟