الأصول العملية/أصالة الاحتياط /تنبیهات أصالة البرائة/شمول اخبار من بلغ برای :آثار ومواعظ ومناقب/شمول اخبار نبوی/تقدم أخبار من بلغ بر حرمت تشریع/شمول اخبار من بلغ در اطراف علم اجمالی

موضوع: الأصول العملية/أصالة الاحتياط /تنبیهات أصالة البرائة/شمول اخبار من بلغ برای :آثار ومواعظ ومناقب/شمول اخبار نبوی/تقدم أخبار من بلغ بر حرمت تشریع/شمول اخبار من بلغ در اطراف علم اجمالی

بحث در اخبار من بلغ تمام شد. چند نکته باقی مانده که مرحوم شیخ انصاری و دیگران به آنها اشاره کرده‌اند.

نکات من البحث

نکته أولی

مرحوم شیخ انصاری اخبار از موضوعات را از اخبار از مواعظ و مصائب و فضائل جدا کرده و در تنبیه جداگانه بیان کرده[1] . ما همه را یکجا بیان کردیم.

ایشان در مورد موضوعات، فرموده واضح است که مشمول اخبار من بلغ می‌شود مثل اینکه خبر می‌دهد فلان مکان مسجد است و این موضوع بعضی از احکام شرعیه است. یا اینکه خبر می‌دهد فلان مکان، قبر یک پیامبر یا مقام یک ولی‌الله است که موضوع برای احکام شرعیه است. در این موارد فرموده اخبار از موضوعات شرعیه، اخبار از حکم شرعی و ثواب است و اخبار من بلغ شاملش می‌شود و فرقی ندارد که این اخبار از سوی امام علیه‌السلام باشد یا فقیه.

در مورد اخبار از سوی امام علیه‌السلام گفتیم بعید نیست که اگر بفرماید فلان جا مدفن نبی الله هود است، خبر از استحباب می‌دهد، اما در اخبار فقیه چنین چیزی را نپذیرفتیم. گرچه ممکن است در شبهات حکمیه، اخبار فقیه را بپذیریم که اگر می‌فرماید فلان عمل مستحب است یعنی یک مدرک داشته که این را گفته، ولی قول فقیه شامل اخبار در موضوعات نیست که امور خارجیه است و به معصوم علیه‌السلام ربط ندارد، اینکه خبرش، اخبار عن النبی باشد، نادرست است. پیامبر معظم اسلام در مورد کلیات سخن می‌گوید ولی فقیه در حال تطبیق در یک مورد خاص است که ربطی به قول نبی ندارد.

نکته ثانیه

مرحوم شیخ[2] فرموده در مورد مواعظ و مناقب و مصائب و سخنانی که اهل منبر می‌گویند، به شهید ثانی نسبت داده که اخبار من بلغ شامل این روایات می‌شود. همچنین از سوی ذکری ادعای اجماع شده که اخبار من بلغ، شامل فضائل می‌شود که البته فضائل در کلام شهید اول، یعنی مستحبات نه مناقب اهل‌بیت علیهم‌السلام. به هر حال مرحوم شیخ انصاری فرموده همه این اخبار مواعظ و مصائب را شامل است چون عمل به این روایات، به نشر و بکاء بر آنها است. این روایات را به یک مستحبات دیگر متصل کرد.

به نظر ما، عرفی نیست که «فعمله» شامل این روایات شود.

ایشان در ادامه فرموده[3] بعضی این نکته را تایید کردند به آیه قرآن که فرمود ﴿وَ تَعاوَنُوا عَلَى‌ الْبِرِّ وَ التَّقْوى‌﴾[4] و روایاتی که فرمود بکاء بر مصائب اهل بیت علیهم‌السلام ثواب دارد. ولو این روایات یقینی نیست ولی تا جایی که یقین به کذب ندارند، ادله استحباب بکاء و ابکاء شامل آنها می‌شود.

مرحوم شیخ به این تایید پاسخ داده[5] و فرموده روایات مربوط به استحباب بکاء و ابکاء، اطلاق ندارد بلکه ابکاء به سبب حلال را شامل است نه ابکاء ولو به دروغ گفتن یا به چیزی که نمی‌داند راست است یا دروغ و اینجا نیز فرض آن است که قول بغیر علم است. اگر فرمود اعانه بر خیر مستحب است، اعانه با سبب حلال مراد است نه ولو اینکه دروغ بگوییم تا کمک به خیر شود.

پس آنچه که اهالی منبر می‌خوانند صحیح است و نیاز به تصحیح ندارد و اگر این روایات در ماه رمضان خوانده شود، باعث بطلان روزه نمی‌شود چون گفتار آنها خلاف شرع نیست. مرحوم شهید ثانی که فرموده اکثر علماء بر آن هستند که عمل خطیبان جایز است ولی نه از باب اخبار من بلغ، بلکه از باب اینکه خیلی از اینها یقینا صادر شده و بعضی از این روایات، اسناد قطعی داده نمی‌شود بلکه ظاهر حال را بیان می‌کنند. بعضی از روایات که ظاهرا از واقعه خبر می‌دهد، نقل آنها نیز کذب نیست چون این سخنرانی‌ها محفوف به یک قرینه لبیه است یعنی علی فی الخبر و علی ما نقل، لذا نقل دروغ حرام نیست. یعنی اگر یقین داشته باشد که این داستان‌ها دروغ است، ابراز آنها به نحو علی ما نقل، حرام نیست. بنابراین برای تصحیح عمل خطیبان نیاز به اخبار من بلغ نداریم چون شاملش نیست و این اسنادها نیز حرمتی ندارد.

نکته ثالثه

آیا اخبار من بلغ، شامل اخبار نبوی موجود در منابع عامه می‌شود یا نه؟[6] از آنجا که میان پیامبر معظم اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله و صادقین علیهماالسلام فاصله شده و نقل حدیث ممنوع بوده و اصحاب موثق کم بودند، نقل‌های نبوی غیر معتبر بسیار زیاد است و پس از رواج اقوال صادقین علیهماالسلام نیز اصلا نیازی نبود که سند معنعن به روایات نبوی پیدا کنند. اما به هر حال برخی روایات نبوی وجود دارد که سندش فقط عامی است. آیا من بلغه ثواب عن النبی شامل این روایات عامی می‌شود؟

شبهه آن است که روایاتی نقل شده که از رجوع به عامه منع کرده‌اند و حتی در بعضی از این روایات چنین آمده که اگر عالم شیعه در دسترس نبود، از عامه سوال کنید و بر عکس آن عمل کنید که الرشد فی خلافهم. لذا این روایات مانعه، شامل محل کلام نیز می‌شود.

اما همانطور که جری علماء چنین بوده، اخبار من بلغ شامل اخبار عامه نیز می‌شود. جری علماء سابق بر این بود که به نبویات تمسک می‌کردند یا از باب اخبار من بلغ و یا به دلیل قرائن دیگر. اصرار نداشتند که این روایات را نادیده بگیرند. همچنین روایات مانعه از رجوع به عامه، ‌مربوط به اخذ معالم دین است که باید به امثال یونس بن عبدالرحمن مراجعه کرد. اما اینکه خبر از منابع عامه نقل شده باشد و مشتمل بر ثواب باشد، معالم دین بر آن صدق نمی‌کند. اخبار من بلغ فقط اجر را تصحیح می‌کند و لا اقل استحباب به عنوان ثانوی را اثبات می‌کند نه اینکه یک معالم دین را اثبات کند. شاید بعید نباشد که اصل صدور اخبار من بلغ برای شمول همین روایات نبوی از منابع عامه بوده است.

همچنین طبق مبنای حجیت در اخبار من بلغ، سیأتی که یک محدوده خاصی را حجت قرار می‌دهد مثل اینکه فقط در آنجا عبادت ثواب دارد نه اینکه نجاست مسجد نیز جایز نباشد.

نکته رابعه

مرحوم شیخ انصاری[7] فرموده اخبار من بلغ بر ادله حرمت تشریع مطلقه، حاکم و مقدم است. حرمت تشریع دارای دو نوع دلیل است:

یک دلیل عام دارد که فرمود تشریع حرام است و نسبت دادن چیزی که نمی‌دانیم به خدا یا پیامبر یا امام، مصداق افتراء و قول به غیر علم است و حرام است و عقل نیز می‌گوید قبیح است. اخبار من بلغ طبق مبنای أوّل و دوم که اسناد را اثبات می‌کند، فرموده اگر ثوابی بر عملی رسید، در این صورت می‌توان آن را به پیامبر نسبت داد ولی این تشریع نیست چون اخبار من بلغ بر ادله عامه حرمت تشریع مقدم است. وقتی مکلف حجت دارد، افتراء و قول بغیر علم نیست و مجتهد می‌تواند به استحباب فتوا دهد.

مرحوم شیخ انصاری فرموده در یک مواردی تشریع به دلیل خاص حرام شده، مثل لاتطوع فی وقت الفریضة یا لاصیام فی السفر. حال اگر یک خبری در زمینه همین ادله خاصه نقل شد، مثلا ادله خاصه می‌گوید لاصلاة الا من القبلة و نماز بدون قبله مشروع نیست ولی یک روایت ضعیفه نقل شد که نافله را می‌توان پشت به قبله اتیان کرد. آیا این خبر ضعیف شامل اخبار من بلغ می‌شود؟

مرحوم شیخ انصاری فرموده اخبار من بلغ شامل این مورد نیست چون در مورد خاص، دلیل خاص بر منع داریم. زیرا اخبار من بلغ می‌فرماید این عمل ثواب دارد و مکلف در نماز پشت به قبله، هرچند اصل نماز نافله امر دارد ولی در خصوصیت شک دارد و شک در این دارد که آیا امر این نماز ولو امر استحبابی، ساقط شده یا نه؟ این خصوصیتی که خبر ضعیف بیان می‌کند و می‌گوید بدون این خصوصیت ثواب وجود دارد، اخبار من بلغ شامل آن نمی‌شود. اخبار من بلغ نمی‌تواند در تصحیح عبادات توقیفیه دخالت کند و تغییر دهد و بگوید عبادت و فعل عبادی نسبت به نافله اعم است از رو به قبله یا پشت به قبله.

بعبارة اخری، مرحوم شیخ انصاری فرموده اگر نماز شب را پشت به قبله بخوانیم، شک داریم که امر به نافله مثل ﴿وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَك‌﴾[8] ساقط شده یا نه؟ فرموده اخبار من بلغ، اثبات سقوط آن امر را نمی‌کند بلکه نهایت آن است که می‌گوید نافله پشت به قبله ثواب دارد ولی نمی‌گوید امرش ساقط شده.

لذا ظاهر کلام مرحوم شیخ انصاری آن است که اگر پشت به قبله نماز بخواند یا در سفر روزه بگیرد، مرتکب تشریع حرام می‌شود.

اما به نظر می‌رسد تفاوتی میان ادله تشریعیه عامه و خاصه نیست. خبر میگوید روزه در سفر مشروع نیست ولی یک خبر دیگر می‌فرماید برای زائر مدینه سه روز روزه برای قضای حاجت مستحب است. اگر فرض کنیم که این خبر ضعیف بود، اخبار من بلغ شاملش می‌شد با اینکه صوم یک امر عبادی و توقیفی است و این خبر ضعیف باعث تخصیص اصل دلیل می‌شود.

این نکته بر مبنای جعل حجیت واضح است و حتی بر مبنای جعل استحباب، یک خبر می‌فرماید روزه در سفر تشریع نشده، ولی خبر دوم می‌فرماید به عنوان بلوغ ثواب که عنوان ثانوی، مستحب است.

نکته خامسه

آیا اخبار من بلغ شامل اطراف علم اجمالی می‌شود و یا آنکه فقط شبهه بدویه را شامل است؟ مثلا دو خبر نقل شده که یکی می‌گوید مسح به ثلاث اصابع طولا مستحب است و یک خبر ضعیف میگوید مسح به ثلاث اصابع عرضا مستحب است و اجماع داریم که یکی از این دو، خلاف است. البته اقل و اکثر باشند، مشکلی نیست چون علم اجمالی در اقل و اکثر منحل می‌شود مثل اینکه یک روایت می‌فرماید زیارت جامعه مستحب است و یک روایت می‌فرماید زیارت جامعه با غسل مستحب است که در این صورت منحل می‌شود. اما فرض این است که علم اجمالی در متباینین شامل اخبار من بلغ می‌شود یا نه؟