آیه 224/سوره بقره /تفسیر قرآن

موضوع: تفسیر قرآن/سوره بقره /آیه 224

﴿وَلا تَجْعَلُوا اللَّهَ عُرْضَةً لِأَيْمَانِكُمْ أَنْ تَبَرُّوا وَتَتَّقُوا وَتُصْلِحُوا بَيْنَ النَّاسِ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾[1]

صحبت در تفسیر آیه دویست‌وبیست‌وچهارم سوره بقره است.

در این آیه شریفه، خداوند متعال مسلمانان را از استفاده نادرست از نام مقدسش در قالب قسم‌های بی‌جا و غیرضروری نهی می‌فرماید. به‌خصوص در شرایطی که این قسم‌ها منجر به ترک کارهای خیر شود.

توضیح آیه و شأن نزول:

در میان اصحاب پیامبر اکرم (ص)، افرادی بودند که پس از انجام کارهای خیر مانند اصلاح بین دو نفر که با یکدیگر قهر بودند، با برخوردهای منفی، تهمت یا غیبت دیگران مواجه می‌شدند. همین برخوردها باعث می‌شد این افراد ناراحت شوند و در واکنش، قسم یاد کنند که دیگر چنین کارهایی انجام ندهند؛ مثلاً می‌گفتند: «به خدا قسم، دیگر بین مردم اصلاح نمی‌کنم» یا «دیگر کار خیر انجام نمی‌دهم.»

این آیه دقیقاً برای نهی از چنین رفتاری نازل شد. خداوند می‌فرماید: ﴿وَلا تَجْعَلُوا اللَّهَ عُرْضَةً لِأَيْمَانِكُمْ﴾ یعنی خداوند را وسیله قسم‌هایی قرار ندهید که باعث ترک کارهای نیک مانند نیکی کردن، تقوا ورزیدن و اصلاح میان مردم شود.

نکات تفسیری و اخلاقی:

حفظ نیت و اخلاص در کار خیر:

حتی اگر دیگران حرف ناپسندی بزنند، تهمت بزنند یا غیبت کنند، نباید انسان از انجام کار خیر بازبماند. اگر نیت انسان خدایی باشد، اجر و پاداش محفوظ است و نباید اجازه دهد حرف مردم مانع استمرار اعمال صالح گردد.

کنترل خشم و عواطف:

گاه انسان به‌دلیل ناراحتی یا خشم، در یک لحظه حساس قسم می‌خورد که دیگر کار خیری را انجام ندهد. این حالت نباید باعث ترک وظایف انسانی و دینی شود.

قسم برای ترک کار راجح (مستحب یا واجب):

اگر کسی قسم بخورد که کاری را که از نظر شرعی راجح (خوب، مستحب یا واجب) است انجام ندهد، این قسم شرعاً لغو است و اعتباری ندارد. بلکه چنین قسمی مکروه است و نباید بدان پایبند بود.

قسم برای ترک کار مرجوح (مکروه یا حرام):

اگر کسی قسم بخورد که یک کار مکروه یا حرام را ترک کند، این قسم جایز و مطلوب است، زیرا به ترک گناه یا عمل ناپسند می‌انجامد.

اعمال خیر حتی بدون نیت قربت هم ارزش دارند:

نیت قربت در کارهای واجب لازم است، اما در کارهای مستحب مثل اصلاح ذات‌البین، اگرچه مستحب است نیت الهی داشته باشیم، ولی حتی بدون آن نیز کار خیر، خیر محسوب می‌شود.

توصیه امام صادق (علیه‌السلام) درباره ترک قسم:

در حدیثی از امام صادق (علیه‌السلام) آمده می‌فرمایند: «لا تَحلِفُوا بِاللّهِ صادِقینَ وَلا كاذِبِینَ»[2] یعنی حتی اگر راست می‌گویید، قسم نخورید. دروغ که جای خود دارد. در اصل، قسم خوردن کار ناپسندی است.

تبیین فقهی و اخلاقی قسم:

قسم خوردن در موارد ضروری (مثلاً در دادگاه) اشکالی ندارد، ولی در امور عادی، به‌ویژه برای توجیه کارها یا تصمیم‌های آنی، کاری ناپسند است. این کار ممکن است به بی‌اعتباری نام خدا منجر شود.

استفاده نادرست از نام خدا برای توجیه ترک خیر:

اینکه کسی بگوید: «قسم خورده‌ام دیگر این کار خیر را انجام ندهم» بهانه‌ای است نادرست و توجیهی مردود. نام خدا نباید وسیله ترک خیر و نیکی شود.

خداوند سمیع و علیم است:

آیه با بیان «وَالله سمیع علیم» تأکید دارد که خداوند نیت‌ها، اهداف و حرف‌های پنهانی انسان را می‌شنود و می‌داند. پس اگر کسی کاری را برای خدا انجام داده، حتی اگر دیگران ناسپاسی کنند، اجرش نزد خدا محفوظ است.

نتیجه‌گیری:

قرآن کریم و روایات اهل‌بیت (علیهم‌السلام) ما را به کار خیر، صبر، و ترک قسم‌های بی‌مورد توصیه می‌کنند. قسم خوردن نباید وسیله‌ای برای ترک نیکی، تقوا و اصلاح میان مردم شود. انسان باید بدون توجیه و قسم، با نیت پاک و برای رضای خدا کار خیر انجام دهد و از طعنه و بدگویی مردم نهراسد.

بنابراین آیه ۲۲۴ سوره بقره پیامی روشن دارد: «به‌خاطر قسم خوردن، کار نیک را ترک نکنید؛ خداوند از نیت‌ها و گفتار شما آگاه است.»