مباحث الفاظ/اوأمر/مقدّمه واجب/واجب مطلق و واجب مشروط/آیا قید به مادّه می‌خورد یا به هیئت؟

موضوع: مباحث الفاظ/اوأمر/مقدّمه واجب/واجب مطلق و واجب مشروط/آیا قید به مادّه می‌خورد یا به هیئت؟

خلاصه جلسه گذشته: جلسه گذشته مطرح شد که مرحوم محقّق خویی فرمودند: «الشرایط، شرایطٌ للوجوب، لا للواجب»، برخلاف شیخ انصاری که می‌فرمودند «الشرایط، شرایطٌ للواجب، لا للوجوب.» یعنی وجوب مطلق است، «أقیموا الصلاة» مطلق است، نماز واجب است، ﴿أَقِمِ الصَّلاَةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ﴾[1] برای واجب است نه برای وجوب؛ یعنی وجوب از قبل آمده است.

تذنیب: في وجوب حفظ الماء قبل الوقت لمن علم بعدم وجدانه الماء وقت الصلاة و عدمه

اقوال در این مسأله

القول الأوّل: عدم الوجوب[2] [3] [4]

مرحوم محقّق خویی می‌فرماید: بعد از اذان ظهر، نماز واجب می‌شود، وضو و غسل واجب می‌شوند. اگر آب بود وضو بگیر، آب نبود وضو نگیر.

حتّی برخی می‌گویند: «آب را زمین بریز! با اینکه آب داری و می‌دانی که یک ساعت دیگر آب قطع می‌شود، آب را زمین بریز!»

شهید صدر می‌فرماید:«نقول بجواز إراقة الماء قبل الوقت مع القطع بعدم إمكان تحصيل الماء للوضوء في الوقت»[5] "إِراقَةُ الماء" (ریختن آب) جایز است ولو اینکه بداند یک ساعت دیگر آب نیست و باید غسل کند، آب را زمین بریزد و بعد تیمّم می‌کند و نماز می‌خواند، نماز او هم صحیح است. شهید صدر صراحتاً می‌گوید: آب را عمداً زمین بریزد چراکه هنوز قبل از ظهر است و هنوز نماز بر او واجب نشده، این کار جایز است. وقت ظهر که شد، چون آب نیست، تیمّم می‌کند و نمازش را می‌خواند و نمازش هم صحیح است.

برخی از علما قائل به "إِراقَةُ الماء" نیستند، ولی می‌گویند: لازم نیست «حفظ الماء» برای وضو و غسل انجام شود. وقت نماز که شد، آب بود وضو بگیرد و اگر نبود تیمّم بکن.

محقّق رشتی (رحمة‌الله علیه) می‌فرماید:«فمن يعلم أنّه لا يجد ماء بعد الوقت للوضوء و عنده من الماء ما يكفيه لا يجب عليه حفظ الماء أو الوضوء قبل الوقت كما حكم به بعض الأصحاب.» [6]

القول الثاني: الوجوب[7] [8] [9]

محقق نائینی (رحمة الله علیه) می‌فرماید:«انه يستفاد من وجوب حفظ الماء قبل الوقت تمامية ملاك الصلاة قبله، و ان الوقت شرط للخطاب بالصّلاة لا لملاكها.»[10]

محقّق عراقی (رحمة الله علیه) می‌فرماید: «ما ورد على وجوب حفظ الماء قبل الوقت من النصوص على طبق القواعد، لا انه كان ذلك حكما تعبديا من الشارع.»[11]

محقّق نهاوندی (رحمة الله علیه) می‌فرماید:«ذهبوا الى وجوب حفظ الماء قبل الوقت لمن علم بعدم وجدانه الماء بعده.» [12]

اشکال به فرمایش محقق خویی (رحمة الله علیه)

به نظر ما فرمایش محقّق خویی درست نیست. به دلیل اینکه ظاهر خطابات شارع نشان می‌دهد که مصالحی در متعلَّقات احکام وجود دارد. ما باید حتّی‌المقدور آن مصالح را دریافت کنیم لذا طهارت مائیّه (آبی) باید انجام شود، نه طهارت ترابیّه (خاکی/تیمّم) و اگر نتوانستیم، این بحث جدایی است؛ ولی تا جایی که وقت در اختیار است، شارع مقدس احکام را تابع مصالح و مفاسد قرار داده و مناط احکام باید دریافت شودو مقدّمات آن تحصیل بشود.

مقدّمه واجب و مقدّمةالمقدّمه

اگر مقدّمه واجبی، مقدّمه‌ای داشته باشد، این را مقدّمةالمقدمه می‌نامیم.

مثال:

    • وضو مقدّمه صلاة است.

    • آب برای وضو مقدّمه است.

    • مکان و قصد صحیح مقدّمه وضو است.

اگر مقدمه واجب واجب است، مقدّمةالمقدمه هم واجب است.

    • پس حفظ الماء واجب می‌شود.

به نظر ما عرف نیز همین را تأیید می‌کند. وقتی مولا می‌گوید کاری را انجام بده، شما موظف هستید مقدّمات آن را فراهم کنید. مثال: اگر تدریس بر شما واجب شد، باید کتاب بخری، مطالعه کنی و پول تهیه کنی... همه این مقدّمات واجب هستند.

خلاصه بحث:

    1. محور اختلاف:

        2. شیخ انصاری: شرایط، شرایط واجب هستند؛ وجوب از پیش و به نحو مطلق ثابت است.

        3. محقّق خویی: شرایط، شرایط وجوب هستند؛ وجوب پس از تحقق شرط (مانند دخول وقت) ثابت می‌شود.

    4. ثمره عملی:
بر اساس مبنای محقّق خویی، پیش از تحقّق شرط، شخص مکلّف به مقدّمات نیست و حتّی «إراقة الماء» قبل از وقت، اشکالی ندارد. در حالی‌که بر مبنای شیخ، چون وجوب مطلق است، مقدّمات نیز باید حفظ شوند.

    5. نقد استاد بر محقّق خویی:

        6. ظاهر خطابات شارع دلالت بر این دارد که احکام بر اساس مصالح و مفاسد واقعی در متعلّقات جعل شده‌اند.

        7. تا حد امکان باید به طهارت مائیّه ملتزم بود و از طهارت ترابیّه صرف‌نظر کرد، مگر در حالت اضطرار.

        8. عرفاً وقتی مولا تکلیفی را متوجّه عبد می‌کند، عبد موظّف است همه مقدّمات و حتّی مقدّمةالمقدمه را فراهم کند.

    9. نتیجه‌گیری:

        10. مقدمةالمقدمه نیز واجب است؛ لذا «حفظ الماء» واجب خواهد بود.

        11. فرمایش محقّق خویی خلاف ارتکاز عرفی است و مبنای صحیح همان قول به اطلاق وجوب و لزوم حفظ مقدّمات است.